Αν ο φόβος της αποτυχίας μας είναι λίγο πολύ κατανοητός, γιατί η αποτυχία δεν είναι μία ευχάριστη κατάσταση, τότε τι συμβαίνει με τον φόβο της επιτυχίας; Γιατί, όσο κι αν σε κάποιους ακούγεται περίεργο, υπάρχει και αυτός σε μερικούς ανθρώπους αν και εμφανίζεται σπανιότερα.
 |
| Abraham Maslow |
Αυτός που έχει μιλήσει κυρίως για τον φόβο της επιτυχίας είναι ο ανθρωπιστής ψυχολόγος Abraham Maslow και ο συνεργάτης του Frank Manual. Τον ονομάζουν "Το σύμπλεγμα του Ιωνά" και αναφέρεται υπό αυτόν τον όρο για πρώτη φορά στο βιβλίο του Maslow: "Neurosis as a failure to personal growth" ( =Η νεύρωση ως η αποτυχία της προσωπικής ανάπτυξης). Περιγράφεται ως σύμπλεγμα που περιλαμβάνει τον φόβο να σταθεί κάποιος μόνος του στα πόδια του, τον φόβο της ψυχικής ανάπτυξης, την μοιρολατρία και την απόδοση των ευθυνών έξω από την ευθύνη του υποκειμένου, τον φόβο της γνώσης. Ο Φρόυντ προσεγγίζει το ίδιο φαινόμενο υπό τους όρους της παλινδρόμησης και της καθήλωσης.
Στην βιβλική ιστορία του Ιωνά, τον βλέπουμε μέσα σε μία πορεία που από την αντίδραση περνά στην επιτυχία να φέρει σε πέρας την αλλαγή στάσης των κατοίκων της Νιννευή, την οποία επιτυχία όμως δεν αντέχει και αποσύρρεται στη απομόνωση, στις παρυφές της πόλης παρατηρώντας την από μακριά.
Σε μία έρευνα που είχα κάνει παλαιότερα πάνω στον Αμερικανό συγγραφέα Τένννεση Ουίλλιαμς (βλ. εδώ) το έργο και την αυτοβιογραφία του, είχα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η επιτυχία στην περίπτωση του συγγραφέα μοιάζει με μέθη και μπορούσε να λειτουργήσει σαν κίνητρο, ωστόσο αυτό που πραγματικά λειτούργησε θεραπευτικά ήταν η δημιουργία και όχι η επιτυχία αυτή καθαυτή.
Ωστόσο η επιτυχία, όπως και η αποτυχία εξάλλου, σχετίζονται με τον ναρκισσισμό του υποκειμένου και το πως αυτός έχει δομηθεί. Όσο περισσότερα ναρκισσιστικά τραύματα ή ελλείψεις υπάρχουν τόσο περισσότερο αυτά ξαναζωντανεύουν μπροστά σε κάθε επι-/από-τυχία.
Έτσι θα λέγαμε ότι άνθρωποι με τραύματα ή ελλείψεις στον ναρκισσισμό είναι περισσότερο ευάλωτοι μπροστά στην αποτυχία, αλλά παραδόξως, και στην επιτυχία.
Στο παράδειγμα του Τέννεσσι Ουίλλιαμς, βλέπουμε ότι ο συγγραφέας μεθώντας από την γρήγορη επιτυχία που είχαν κάποια έργα του γίνεται εξαιρετικά ευάλωτος όταν επόμενα έργα του δεν λαμβάνουν την ίδια αναγνώριση.
Αναγνώριση....
Η λέξη κλειδί για το θέμα που συζητάμε.
Γιατί τόσο η επιτυχία όσο και η αποτυχία δεν είναι θέματα που άπτονται μόνο της κρίσης του υποκειμένου. Έτσι, για να υπάρξει πιστοποίηση επιτυχίας ή αποτυχίας χρειάζεται ένας άλλος. Ένας τουλάχιστον μάρτυρας. Κι αυτός για να πιστοποιήσει χρειάζεται να επιστρατεύσει την κριτική του ικανότητα. Να κρίνει αν αυτό που επιτελείται αξίζει ή όχι για να χαρακτηρίσει ως πετυχημένο ή όχι. Και ο ευάλωτος ναρκισσιστικά ψυχισμός δεν αντέχει την κριτική. Κάθε κριτική απειλεί αυτόν τον ψυχισμό.
Η αναγνώριση της μητέρας είναι αυτή που καθορίζει και την ταυτότητα του παιδιού. Αν η μητέρα δεν αναγνωρίσει ένα στοιχείο της προσωπικότητας του παιδιού, ένα ταλέντο του, ακόμη και μία μειονεξία του, τότε ούτε το ίδιο, κι ενόσω βρίσκεται στην παιδική ηλικία, το αναγνωρίζει. Έτσι, η μητρική αναγνώριση έχει δομική σημασία στο επίπεδο της ταυτότητας...Γιατί η μητέρα αποτελεί τον πρώτο καθρέφτη και το βλέμμα της έχει τη δύναμη της αγκαλιάς που εμψυχώνει ή του βλέμματος της μέδουσας που πετρώνει και καθηλώνει.
Το ναρκισσιστικό τραύμα δημιουργείται από επιθέσεις που δέχεται ο οργανισμός κατά τα πρώτα χρόνια ζωής, κατά την παιδική και εφηβική ηλικία. Αυτές οι επιθέσεις μπορεί να είναι σωματικές (αφήνοντας ακόμη πιο έντονα ίχνη) ή μη. Στις επιθέσεις που δεν είναι σωματικές μπορούμε να διακρίνουμε την έντονη κριτική, την μη αποδοχή της προσωπικότητας, την υποτίμηση ή τις υπερβολικές απαιτήσεις ενός δεσποτικού κηδεμόνα. Αν οι γονείς, και ιδιαίτερα η μητέρα, έχουν βιωθεί ως απορριπτικοί ή καταδικαστικοί τότε κάθε κοινωνική έκθεση του υποκειμένου εμπεριέχει αυτό τον κίνδυνο.
Ναρκισσιστικές ελλείψεις δημιουργούνται επίσης όταν το περιβάλλον είναι φτωχό από ερεθίσματα, ή υπάρχει επικοινωνία που στηρίζεται μόνο σε πρακτικά καθημερινά θέματα κι απουσιάζει η συζήτηση που νοηματοδοτεί και πιστοποιεί την εμπειρία και το συναίσθημα του παιδιού. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις όπου η μητέρα πάσχει από κατάθλιψη ή η συναισθηματική έκφραση στην οικογένεια θεωρείται ταμπού ή υπάρχει κάποια νοητική στέρηση, παραμέληση κλπ.
Τόσο τα ναρκισσιστικά τραύματα όσο και οι ναρκισσιστικές ελλείψεις προέρχονται από οικογενειακά συστήματα που τα ίδια πάσχουν ή χαρακτηρίζονται από στέρηση. Οι ιστορίες ζωής των γονιών τους καθορίζουν αργότερα στον δικό τους γονεϊκό ρόλο και στην ποιότητα των συναλλαγών που έχουν με τα παιδιά τους. Λίγοι έχουν την τόλμη να ζητήσουν ψυχοθεραπευτική βοήθεια και να επεξεργαστούν αλλά και να μάθουν νέους τρόπους έκφρασης και συνύπαρξης μέσα στην οικογένεια. Μέσω της ψυχοθεραπείας δυναμώνει το εγώ, μπορούν και αντέχουν περισσότερο στην συγκράτηση των ενορμήσεών τους , αυξάνει η συνείδηση, εκφράζονται περισσότερο συναισθηματικά, εμπλουτίζεται η επικοινωνία.
Ωστόσο ο φόβος της επιτυχίας δεν έχει να κάνει μόνο με το θέμα του ναρκισσισμού.
Σημαντικό ρόλο παίζει η πίστη. Πίστη προς τον εαυτό αλλά και προς τον άλλον. Κι όταν η πρωταρχική σχέση με την οικογένεια είναι διαταραγμένη, η πίστη χρειάζεται πολύ κόπο για να αναδυθεί και μόνο μέσα από καλές σχέσεις ή μία ψυχοθεραπεία μπορεί να γίνει.
Ο φόβος της επιτυχίας όμως σχετίζεται και με νευρωτικές αιτίες όπως με την δυσκολία ανάληψης της ευθύνης της ζωής, αλλά και με ψυχοκοινωνικές παραμέτρους, όπως την δυσκολία που μπορεί να αισθάνεται ο άνθρωπος να αλλάξει την κοινωνική του θέση όταν προέρχεται από οικογένεια με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό στάτους. Ο Vincent de Gaulejac έχει εξόχως αναλύσει μέσα από παραδείγματα αυτή την ιδιαίτερη μορφή ενοχής και την κατάσταση αυτή ονομάζει "ταξική νεύρωση" (στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο άρθρο).
Έτσι η ενοχή αναδεικνύεται ως το βασικό συναίσθημα στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις. Ενοχή ότι πετυχαίνοντας κάποιος, μεγαλώνει και αφήνει πίσω τους γονείς (αφού αυτονομείται) αλλά ίσως (στην περίπτωση της ταξικής νεύρωσης) και την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκε ως εκείνη τη στιγμή. Έτσι το υποκείμενο αυτοσαμποτάρεται ασυνείδητα προκειμένου να μην προδώσει, όπως πιστεύει, και να μην μεγαλώσει.
Αυτή η σχέση με το περιβάλλον μπορεί να είναι εσωτερικευμένη, ή να υπάρχει πράγματι αλληλόδραση. Έτσι, προηγούμενες γενιές που έχουν περάσει δύσκολα μπορεί να βλέπουν ως παράξενο (στην καλύτερη περίπτωση) το μέλος που προχωρά πετυχαίνοντας και καταφέρνοντας επιτεύγματα, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που εμφανίζεται και ο φθόνος.
Ο φθόνος των γονιών για τα παιδιά τους μοιάζει με ταμπού και δεν πολυμιλάμε γιαυτόν.
Παρόλα αυτά σε περιπτώσεις που οι γονείς έχουν περάσει πολύ δύσκολα παιδικά χρόνια ή αναπτύχθηκαν με μεγάλες στερήσεις μπορεί να φθονούν (τις περισσότερες φορές είναι ασυνείδητο) τα παιδιά τους αν έχουν καλύτερη μοίρα από τους ίδιους. Ωστόσο, αυτό που είναι περισσότερο σύνηθες είναι ο φθόνος να μετατίθεται στον ή την σύζυγο του παιδιού και να εκφράζεται κάτω από τον ρόλο του κακού/κακιάς πεθερού/άς.
Ο φθόνος που έχει ως στόχο την καταστροφή και σε αυτό διαφοροποιείται από την ζήλεια, συχνά μπορεί να μην μπορεί να αντιμετωπιστεί από τα παιδιά τα οποία συμμορφώνονται και ακολουθούν την μοίρα της οικογένειας. Σε αυτή την απόφαση, που φυσικά δεν γίνεται συνειδητά, αναπτύσσονται θεωρίες ζωής και γνωστικά σχήματα, όπως αυτό της κοινωνικής απόδοσης ευθύνης έξω από το υποκείμενο, φαινόμενο που έχουμε αναπτύξει σε παλαιότερο άρθρο. Δηλαδή ότι η ευθύνη για την ζωή δεν ανήκει στον ίδιο τον άνθρωπο, αλλά στη μοίρα, στην κοινωνία, στην κρίση.
Παρόλα αυτά, η επιτυχία, εφόσον εμφανιστεί, σηματοδοτεί έναν σταθμό-φάρο στην ζωή.
Ο άνθρωπος από τη στιγμή που θα καταλάβει ότι τα κατάφερε, ποτέ δεν θα επιστρέψει ολοκληρωτικά στο προηγούμενο στάδιο (αυτό πριν της επιτυχίας). Αυτό που γίνεται συνειδητό είναι ότι κάτι έχει αλλάξει ανεπιστρεπτί, κάτι που δεν γίνεται να αγνοηθεί πια για πολύ. Πρόκειται για την γνώση ότι η αδυναμία του να σταθεί στα δικά του πόδια δεν έχει να κάνει με την δική του ανικανότητα, αλλά με μία απόφαση, έστω και παράλογη, να παραμείνει στο σημείο που βρίσκεται και να μην ανέβει άλλο σκαλοπάτι. Ίσως, σε κάποια άλλη στιγμή στο μέλλον επιχειρήσει και το επόμενο βήμα. Μακάρι!
