Το περιθωριακό και το εναλλακτικό

Carl Friedrich Gauss (1777-1855) ο Γερμανός μαθηματικός και φυσικός, πατέρας του νόμου της κανονικότητας

Σήμερα λέω να ξαναγυρίσουμε στο σχήμα με την περίφημη καμπύλη του Gauss, για να εξετάσουμε το φαινόμενο αλλά και τη δυνατότητα της μεταμόρφωσης του περιθωριακού σε εναλλακτικό, δηλαδή σε μία πρόταση για καινοτομία που επιδρά δημιουργικά στο σύνολο του πληθυσμού.

Όπως έχουμε ήδη δει, το κανονικό-νορμάλ, βασίζεται σε μία στατιστική φόρμα που απεικονίζεται στην συγκεκριμένη καμπύλη. Το μη κανονικό, δηλαδή αυτό που εμφανίζεται λιγότερο συχνά, είναι αυτό που απομακρύνεται από το κέντρο και τείνει προς το περιθώριο της καμπύλης.

Έτσι, η μη κανονική (που δεν πρέπει να συγχέεται με την μη φυσιολογική), η μη συνηθισμένη συμπεριφορά, στάση ή στοιχείο, είναι εξαρχής περιθωριακή. Ως τέτοια έχει τρεις πιθανότητες μέσα στο χρόνο, είτε να παραμείνει εκεί που είναι ή να οδηγηθεί σε ακόμη μεγαλύτερη απόκλειση και απομάκρυνση από την πλειονότητα είτε να επηρρεάσει την πλειοψηφία και να την κάνει να έρθει προς το μέρος του.

Η καινοτομία ποτέ δεν μπορεί να ανήκει μέσα στα όρια της πλειοψηφίας. Κι αυτό, γιατί έτσι δεν θα ήταν καινοτομία, αλλά κοινοτυπία, κάτι ήδη γνωστό και εφαρμόσιμο από την πλειοψηφία του πληθυσμού.

Ποια είναι όμως τα στοιχεία που μπορούν να μεταμορφώσουν αυτό που στην κοινή γλώσσα ονομάζουμε περιθωριακό σε εναλλακτικό, δηλαδή πηγή έμπνευσης, επιρροής και αλλαγής;

Μία βασική διαφορά σχετίζεται με το αποτέλεσμα της κάθε περιθωριακής έκφανσης. Θα μπορούσαμε να στηριχθούμε στον δυισμό ωφέλιμου και βλαβερού, χαρακτηρισμοί που αφορούν το αποτέλεσμα τόσο ως προς το ίδιο το άτομο όσο και προς το σύνολο της κοινωνίας. Όχι πως βλαβερές προτάσεις που έρχονται έξω από την πλειοψηφία δεν μπορούν να ακολουθηθούν από το ρεύμα  (mainstream). Αυτό το έχουμε δει πολλές φορές να γίνεται και συνήθως οι μηχανισμοί που βοηθούν στο να αναδειχθεί κάτι περιθωριακό ως τάση προέρχονται απ’ έξω, δηλαδή από μια μερίδα  mainstream που για ιδίον όφελος (π.χ. οικονομικό) το αναδεικνύει ως μόδα, ή σε περιόδους που ο πληθυσμός διακατέχεται από σοκ και δρα ανορθολογικά-περισσότερο αρχαϊκά-παλινδρομημένος από το σοκ.

 Εντούτοις, δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πρόταση καινοτομίας κάτι του οποίου τα αποτελέσματα είναι βλαβερά για το άτομο ή την κοινωνία. Κι αυτό γιατί η καινοτομία χαρακτηρίζεται από δημιουργικότητα, που αποτελεί το αντίθετο της καταστροφικότητας.

Ένα άλλο στοιχείο που επιδρά πάνω στην μετατροπή του περιθωριακού σε εναλλακτικό είναι η ικανότητα επικοινωνίας του με το κομμάτι του πληθυσμού που ανήκει στην πλειοψηφία. Όσο θετική κι αν είναι η πρόταση που εμπεριέχεται θα πρέπει να είναι σε θέση να κοινωνηθεί. Έτσι, η γλώσσα, ή άλλοι δίοδοι επικοινωνίας με το σύνολο του πληθυσμού είναι απαραίτητο να είναι κατανοητοί-διότι διαφορετικά δεν θα μπορέσουν να εισακουστούν και να κατανοηθούν.

Άρα η γλώσσα για να κατανοηθεί το μήνυμα από την πλειοψηφία, θα πρέπει να διαθέτει κώδικες κατανοητούς και αναγνωρίσιμους προκειμένου να λάβει το μήνυμα και να είναι σε θέση να το επεξεργαστεί με τα δικά της νοητικά εργαλεία.

Άλλα στοιχεία που επιδρούν πάνω στην επιρροή της μειονότητας στην πλειονότητα είναι η συνοχή της πρότασης και η σταθερότητα με την οποία εκφράζεται.

Εφόσον δεν είναι συνεκτικό το περιεχόμενο ή δεν υπάρχει σταθερότητα και συχνά αλλάζει στάση τότε αυτό που προκαλεί στην «κοινή» γνώμη είναι επιφυλακτικότητα και δυσπιστία. Η σταθερότητα συνδέεται με τη συνέπεια που αποπνέει μία συμπεριφορά, σχετίζεται με την επαναληπτικότητά της μέσα στο χρόνο και αποπνέει εμπιστοσύνη, αλλά δεν πρέπει να συγχέεται με την ακαμψία.

Αυτή η τελευταία, όπως έχουν δείξει έρευνες της κοινωνικής ψυχολογίας που μελετούν το φαινόμενο της επιρροής από τη μειονότητα (βλ. Παπαστάμου, Moscovici κ.ά). λαμβάνεται υπόψη ως αδυναμία επικοινωνίας, μονολιθικότητα και άρα η ακαμψία αποτελεί εμπόδιο επιρροής.

 Το εναλλακτικό διαθέτει όπως είπαμε στοιχεία δημιουργικότητας και καινοτομίας και άρα χαρακτηρίζεται ως μοχλός προόδου, αφού ελκύει την πλειοψηφία προς το μέρος του.  Αντίθετα, το περιθωριακό που παραμένει περιθωριακό, είτε λόγω δυσλειτουργικής επικοινωνίας με την πλειονότητα, είτε γιατί αυτό που προτείνει εμπεριέχει στοιχεία καταστροφικά για την κοινότητα, την απωθεί και αποβάλλεται.

Ωστόσο το ιδιαίτερο φαινόμενο του εναλλακτικού, ως στοιχείο προόδου, είναι ότι αυτό δεν αλλάζει θέση μέσα στην καμπύλη του Gauss. Aντίθετα, ελκύει τον πληθυσμό να συσπειρωθεί γύρω του, γινόμενο σταδιακά το κέντρο της καμπύλης που μετατοπίζεται.

Μέσα σε τέτοια πλαίσια θα μπορούσαμε να ξανασκεφτούμε το τι σημαίνει προοδευτικό και τι συντηρητικό. Μακριά από ιδεολογικούς χρωματισμούς, το προοδευτικό είναι αυτό που φέρει αλλαγή ενώ το συντηρητικό (κυρίως για λόγους φόβου και καχυποψίας προς το καινούριο) επιμένει να παραμένει στη θέση που έχει συνηθίσει. 

Η αλλαγή του συνόλου δεν είναι κάτι που επιτελείται από τη μια στιγμή στην άλλη, εκτός κι αν υπάρχουν στιγμές κρίσης, και ίσως στο σημείο αυτό να γίνεται περισσότερο επίκαιρο το θέμα. Στην κρίση, είτε αυτή έχει να κάνει με έναν οργανισμό ατομικό ή ομαδικό (π.χ. σώμα, οικογένεια, ομάδα, κοινότητα) αυτός βρίσκεται σε μία μετέωρη κατάσταση που απαιτείται μία λύση επειγόντως. Σκεφτείτε τον άνθρωπο που αντιλαμβάνεται ότι έχει σακχαρώδη διαβήτη. Σε περίπτωση που διακατέχεται από μία συντηρητική και άκαμπτη στάση και δεν θέλει να αλλάξει τον τρόπο ζωής του τότε δεν έχει καλή πρόγνωση η ασθένειά του.

Η αλλαγή σε περιόδους κρίσης έρχεται έτσι κι αλλιώς γιατί η κρίση δεν μπορεί να διατηρηθεί για πάντα. Συνήθως, κι αυτό μας το δείχνει τόσο η βιολογία, όσο και η ψυχολογία, ιδιαίτερα η συστημική, όταν ο οργανισμός δεν επιδέχεται να αλλάξει από μόνος του, τότε η αλλαγή έρχεται απ’ έξω και είναι καταστροφική. 

Το κέντρο βάρους που συντηρούσε μία προηγούμενη κατάσταση σε ισορροπία φαίνεται να είναι πλέον δυσλειτουργικό και άρα το βάρος μετατίθεται σε θέσεις άλλες μακρύτερα του κέντρου-δεξιά και αριστερά από το κέντρο της καμπύλης του Gauss, προκειμένου να επανακαθιδρυθεί μία νέα ισορροπία σε άλλο σημείο.

Δεν θα προχωρήσω σε ανάλυση των πολιτικών αποτελεσμάτων που είχαμε στις τελευταίες εκλογές. Ελπίζω όμως τα παραπάνω να αποτελούν μία βάση κατανόησης της τάσης του εκλογικού σώματος απομάκρυνσης από τα κόμματα που αντιπροσώπευαν ως σήμερα το κέντρο και που σε προηγούμενες εκλογικές αναμετρήσεις  (όπου δεν υπήρχε κρίση) ήταν το βασικό σημείο  έλξης και συσπείρωσης της πλειονότητας. 

 Aπό την άλλη, ελπίδα μου σήμερα είναι να μπορέσει ο καθένας που αισθάνεται στο περιθώριο να ξανασκεφτεί τη θέση του μέσα από τα παραπάνω προκειμένου να μπορέσει να ωφεληθεί αλλά και να ωφελήσει, ει δυνατόν, την πλειοψηφία προτείνοντας νέες ωφέλιμες πρακτικές.