Περί απόφασης και αποτελεσματικότητας

Στα 15 μου κυριεύτηκα από την επιθυμία να μελετήσω, στα 30 στάθηκα στα πόδια μου, στα 40 δεν είχα πια αμφιβολίες, στα 50 γνώριζα την Ουράνια εντολή, στα 60 το αυτί μου είχε ασκηθεί να την ακούει, στα 70 μπορούσα να ακολουθώ ό,τι επιθυμούσε η καρδιά μου χωρίς να παραβαίνω τους κανόνες.

Κομφούκιος 6ος αι. π.Χ. (Ανάλεκτα 2,2).

Πέτρα, ψαλίδι, χαρτί: ένα παιχνίδι που εξασκεί τα μικρά παιδιά στη λήψη αποφάσεων

Υπάρχουν άνθρωποι που δείχνουν να τα καταφέρνουν καλά στη ζωή τους. Η επιτυχία (επί της τύχης) δεν θα πρέπει να μπαίνει όμως μέσα στα στενά πλαίσια που πολλά βιβλία εκλαϊκευμένης ψυχολογίας δίνουν στον όρο. Η επιτυχία δεν έχει να κάνει με κάτι το οποίο δίνεται από κάπου έξω (π.χ. το πρότυπο ζωής του Cosmopolitan) αλλά με το ίδιο το νόημα και τις αυστηρά προσωπικές επιθυμίες του υποκειμένου. 

Η ανεύρεση της προσωπικής επιθυμίας (πράγμα όχι και τόσο εύκολο για πολλούς) σημαίνει και την έναρξη της ενήλικης ζωής και έχει ως αποτέλεσμα την κατασκευή ενός στόχου προς επίτευξη. Η ύπαρξη των στόχων είναι και αυτή που δίνει στη ζωή ουσία και ταυτόχρονα κινητοποιεί τη δράση. Δίνει νόημα στο πρωινό ξύπνημα και τη νέα μέρα που ξεκινά και ο άνθρωπος δεν λειτουργεί ως ρομπότ που εκτελεί μηχανιστικά λειτουργίες επιβίωσης.

Όλη αυτή η διεργασία, ο δρόμος προς, και η επίτευξη του στόχου φαίνεται να συνδέεται άμεσα με το αίσθημα ευτυχίας που κάποιος νοιώθει. Μέσα σε αυτόν τον προσωπικό δρόμο το υποκείμενο έρχεται αντιμέτωπο με τη λήψη αποφάσεων, άλλοτε ευκολότερων κι άλλοτε δυσκολότερων, αποφάσεις που θα κρίνουν και την αποτελεσματικότητα, δηλαδή την εκπλήρωση της επιθυμίας και την κατάκτηση του στόχου.

Η αποτελεσματικότητα,  λοιπόν, σχετίζεται άμεσα με τις αποφάσεις που παίρνουμε καθημερινά και με την ευκολία που γίνεται αυτό. Η αποπεράτωση των εκκρεμών υποθέσεων συνοδεύεται από  ικανοποίηση και την αίσθηση ότι η ζωή προχωρά με το τιμόνι της στα χέρια του ατόμου που λαμβάνει αποφάσεις για ό,τι το αφορά, σχέσεις, δουλειά, τόπο διαμονής, αλλά και πράγματα πιο απλά, όπως τα ρούχα που θα φορέσει, ή πού θα επιλέξει να πάει διακοπές.

Θα λέγαμε γενικότερα ότι αποτελεσματικός είναι κάποιος που μπορεί να φέρει σε πέρας μία εργασία, μία υπόθεση, ένα πρόβλημα, να υπερνικήσει ένα εμπόδιο που θα σταθεί στον δρόμο του. Σε οποιαδήποτε από αυτές τις συνθήκες έχει να επιλέξει ανάμεσα σε πολλούς δυνητικούς δρόμους και χρειάζεται να πάρει μία απόφαση προκειμένου να συνεχίσει την πορεία του.

Αν παρατηρήσετε γύρω σας, θα δείτε πολλούς ανθρώπους που δυσκολεύονται υπερβολικά να πάρουν μία απόφαση, ίσως να ανήκετε και εσείς σε αυτή την κατηγορία. Η δυσκολία αυτή σχετίζεται κυρίως με το φόβο του λάθους, μέσα από μία λανθασμένη απόφαση, όταν υπάρχουν περισσότερες από μία επιλογές.

Σκεφτείτε πόσο περισσότερο μεγαλώνει αυτή η δυσκολία όταν το υποκείμενο  έχει μεγαλώσει μέσα σε ένα περιβάλλον όπου δεν υπάρχει ανοχή στα λάθη. Επιρρεπή σε αυτή την περίπτωση είναι συχνά παιδιά των οποίων  οι γονείς είχαν χαμηλή ανοχή στο λάθος του παιδιού. Το αποτέλεσμα μίας τέτοιας διαπαιδαγώγησης είναι ο δισταγμός μπροστά στις αποφάσεις και το βαρύ αίσθημα αποτυχίας όταν γίνει λάθος.

Μία άλλη αιτία δυσκολίας λήψης απόφασης είναι η ύπαρξη αντίθετων συναισθημάτων ταυτόχρονα (δηλ. η αμφιθυμία). Αυτή η συναισθηματική κατάσταση, για τον Φρόυντ σχετίζεται με το ένστικτο του θανάτου, έχει ως αποτέλεσμα την καθήλωση του ατόμου μπροστά σε οποιαδήποτε απόφαση, ιδιαίτερα σε αυτές που κάτι κερδίζει και κάτι χάνει.

Η αμφιθυμία μπορεί να εμφανιστεί μπροστά σε ένα δύσκολο δίλημμα και να καθηλώσει τον άνθρωπο για κάποιο χρόνο στην ακινησία στην οποία υπολογίζει τα θετικά και τα αρνητικά κάθε δυνατού δρόμου (απόφασης) που καλείται να επιλέξει. Αυτό βιώνεται ως βασανιστικό, καθώς η ψυχική σύγκουση ανάμεσα στα δύο αντίθετα ή διαφορετικά συναισθήματα απαιτεί μεγάλα ψυχικά αποθέματα και οδηγεί σε μεγάλη κόπωση το υποκείμενο.

Η αμφιθυμία μπορεί να είναι και μία συναισθηματική κατάσταση οικεία για το υποκείμενο. Εμφανίζεται δηλαδή συχνά, ακόμη και σε περιπτώσεις μικρής βαρύτητας, όπου η λήψη μίας απόφασης δεν σχετίζεται με κάποιο διακύβευμα υψηλού κόστους. Η αμφιθυμία ως στοιχείο προσωπικότητας είναι συνυφασμένη με την εξάρτηση, αφού το άτομο ακινητοποιείται, μένοντας προσκολλημένο στο σημείο που βρίσκεται μην μπορώντας να πάρει μία απόφαση.

Έτσι, η ίδια η αναποτελεσματικότητα σχετίζεται πρωτίστως με την εξάρτηση. Η ίδια η λέξη αποτελεσματικός, συμπεριλαμβάνει το τέλος (που σημαίνει τόσο σκοπός, όσο και τέλος).

Όπως ξέρουμε το βασικό στοιχείο της εξάρτησης είναι η δυσκολία αποχωρισμών, με κυριότερη την δυσκολία αποχωρισμού από τη μητέρα (που χαρακτηρίζεται ως η εγγύτερη σχέση των πρώτων τουλάχιστον χρόνων ζωής).

Αλλά ας δούμε αυτή την δυσκολία του αποχωρισμού σε σχέση με τη λήψη απόφασης.

Κάθε φορά που καλούμαστε να πάρουμε μία απόφαση, επιλέγουμε έναν δρόμο, αφήνοντας τους άλλους πίσω. Για να μπορεί να γίνει αυτό, το υποκείμενο έρχεται αναπόφευκτα σε επαφή με την απώλεια και ένα μικρό πένθος για αυτό που αφήνει όταν δεν το επιλέγει.

Έτσι, όταν κάποιος χαρακτηρίζεται από εξαρτητική συμπεριφορά, δυσκολεύεται πολύ να αποφασίσει. Οι αποφάσεις καθορίζουν την πορεία της ζωής αλλά και συμβάλλουν στην συνεχή αναδιαμόρφωση της ταυτότητας. Οι αποφάσεις είναι αυτές που μας βάζουν αντιμέτωπους με την προσωπική ευθύνη, αφού εμείς καλούμαστε να τις πάρουμε. Τελικά είναι μέσα από τις προσωπικές αυτές επιλογές που ωριμάζουμε και διαμορφωνόμαστε.

Όσο δεν λαμβάνεται μία απόφαση, τόσο το άτομο είναι κολλημένο στο κέντρο ενός σταυροδρομιού το οποίο είναι περιτριγυρισμένο από διαφορετικούς δρόμους. Και δεν θα ήταν βλαβερό αυτό αν ο χρόνος έπαυε να υπάρχει κι αν οι υπόλοιποι γύρω μας είχαν την ίδια στάση με μας. Και επειδή τα πάντα ρει, ακόμη κι αν κάποιος δεν το θέλει, η λύση θα έρθει απ’ έξω αλλά τις περισσότερες φορές δεν είναι προς όφελος της ζωής του υποκειμένου, συχνότερα δε είναι καταστροφική για το μέλλον του.

Σίγουρα η λήψη μίας απόφασης, ακόμη κι αν αποδειχθεί ότι ήταν λάθος εκ των υστέρων, είναι καλύτερη από τη μη λήψη απόφασης. Κι αυτό γιατί στην πρώτη περίπτωση τα πράγματα κινούνται από το ίδιο το άτομο και δεν μπορεί συνεχώς να παίρνει λάθος αποφάσεις, ενώ στη δεύτερη περίπτωση το υποκείμενο έχει την αίσθηση ότι δεν ελέγχει τη ζωή του και μένει ακινητοποιημένο στην κατάσταση που ήδη βρίσκεται περιμένοντας τη λύση απ' έξω. Σκεφτείτε με πόσο μεγάλες δόσεις απογοήτευσης και ματαιότητας τροφοδοτεί κάποιος τον εαυτό του, μέσα από μία τέτοια στάση.

Φυσικά και δεν είναι απαραίτητο να κινούμαστε συνεχώς. Η παραμονή όμως σε μία κατάσταση θα πρέπει να έχει προκύψει από μία απόφαση, μία επιθυμία κι όχι από αδυναμία λήψης απόφασης.

Στα είκοσι, ο καθένας νομίζει ότι μπορεί να κάνει τα πάντα.  Όλος ο χρόνος είναι μπροστά και όλες οι επιλογές ανοιχτές. Αργότερα καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί να τα κάνει όλα,  τα περισσότερα μάλιστα δεν θα τα κάνει ποτέ. Αυτή η ματαίωση, αυτός ο αποχαιρετισμός των δρόμων που ποτέ δεν θα ταξιδευτούν, ανοίγει ένα νέο κύκλο, το δρόμο για την προσωπική κατασκευή της ζωής και τη συνεχή αναδιαμόρφωση της ταυτότητας. Έτσι, ευτυχώς, δεν είμαστε όλοι ίδιοι, θα ήταν εξαιρετικά βαρετό...