Το μαύρο πρόβατο είναι ένας πολύ συνήθης ρόλος που μπορεί να αφορά τόσο ένα μέλος μιας οικογένειας ή άλλης ομάδας στα πλαίσια των διατομικών σχέσεων, όσο και μίας μικρότερης ή μεγαλύτερης ομάδας στα πλαίσια διομαδικών σχέσεων.
Το υποκείμενο που αναλαμβάνει να παίξει αυτόν τον ρόλο, θεωρεί τον εαυτό του μοναδικό και διαφορετικό. Φυσικά και όλοι είμαστε διαφορετικοί, αλλά το μαύρο πρόβατο είναι το άτομο που μέσα από την κοινωνική σύγκρισή του με τα άλλα μέλη της ομάδας (οικογένειας, οργανισμού κλπ) τονίζει περισσότερο τις διαφορές παρά τις ομοιότητές του με τους άλλους.
Το μαύρο είναι ένα χρώμα που στις δυτικές κουλτούρες είναι μάλλον αρνητικά φορτισμένο. Σχετίζεται με το σκοτάδι αλλά και το θάνατο.
Ο χαρακτηρισμός λοιπόν του μαύρου προβάτου καταδεικνύει ότι τόσο το ίδιο το άτομο όσο και η ομάδα αναγνωρίζουν μία διαφορά σε αυτό που είναι αρνητική και απειλητική σε σχέση με την ομοιότητα των άλλων μελών.
Το σίγουρο είναι πως το μαύρο πρόβατο ενοχλεί. Κι όπως λέει ο Marques (1990) που έχει ασχοληθεί εκτενώς με την έρευνα του συσκεκριμένου θέματος, ενοχλεί περισσότερο κάποιος που ανήκει στην ομάδα μας παρά κάποιος που ανήκει σε άλλη ομάδα.
To μαύρο πρόβατο προκαλεί μεγάλη ανησυχία στην ομάδα καθώς η ύπαρξή του θίγει θέματα συλλογικής ταυτότητας. Στην πραγματικότητα, το μαύρο πρόβατο εμφανίζεται όταν η ομάδα δείχνει την προτίμησή της προς κάποια μέλη, ενώ ταυτόχρονα εκφράζει την δυσαρέσκειά της προς άλλα. Ο ρόλος αυτός δηλαδή χαρακτηρίζεται από μία πόλωση ανάμεσα στα «καλά» μέλη και το «κακό» μέλος.
Πώς όμως δημιουργείται αυτή η θέση;
Φαίνεται ότι το μαύρο πρόβατο αναδεικνύεται κυρίως από τη μη συμμόρφωσή του στους κοινωνικούς κανόνες της ομάδας (νόρμες). Έτσι το «μαύρο» φαίνεται να στιγματίζει το μέλος το οποίο παραβιάζει τους κανόνες και έτσι γίνεται διακριτό και εξαιρετικά ορατό από τους άλλους. Αν δεν υπάρξει συμμόρφωσή του στον ενδοομαδικό κανονισμό τότε κινδυνεύει να αποβληθεί από την ομάδα και τότε μπαίνει στον (πολύ κοντινό) ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου.
Όμως, το μαύρο πρόβατο χαρακτηρίζεται επίσης από την αδυναμία της θέσης του. Η αδυναμία αυτή μπορεί να είναι αντικειμενική ή υποκειμενική. Συνήθως είναι το δεύτερο. Είναι ένας δυσάρεστος ρόλος που φτιάχνεται από τη διαπροσωπική επαφή. Τόσο ο άλλος πιστοποιεί αυτή τη δυσάρεστη διάκριση του υποκειμένου, αλλά, κυρίως, είναι απαραίτητη και η συναίνεση του ίδιου.
Κι αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό. Η αδυναμία του υποκειμένου μπορεί να σχετίζεται με συναισθήματα ενοχής και ντροπής ή μειονεξίας που το ίδιο αισθάνεται. Τα αισθήματα μειονεξίας του μπορεί να μην γίνονται πάντα εύκολα αντιληπτά και να δίνει ακριβώς την αντίθετη εντύπωση, ως κάποιος που είναι αλλαζόνας, σνομπ ή αδιάφορος προς τα άλλα μέλη. Το σίγουρο είναι πάντως πως αν δεν υπάρχει αυτή η συναίνεση τότε σπάνια θα αποδεχτεί αυτόν το ρόλο.
Στη συνέχεια μία ολόκληρη σειρά στερεοτύπων δημιουργούνται γύρω από το μαύρο πρόβατο έτσι ώστε πλέον χάνει κάθε δύναμη επιρροής απέναντι στο περιβάλλον του.
Αυτό συμβαίνει γιατί τα στερεότυπα μας τυφλώνουν. Όταν για παράδειγμα χαρακτηρίσουμε κάποιον τεμπέλη, αλήτη, κλέφτη, τρελό κ.ο.κ. παύουμε να ακούμε το περιεχόμενο του λόγου του. Τα στερεότυπα με τη σειρά τους δημιουργούν προκαταλήψεις που κάνουν τους ανθρώπους α-νόητους. Τους απομακρύνουν δηλαδή από τον ορθολογισμό και περιορίζονται μέσα στη γνωστική οκνηρία του δεδομένου περιεχομένου των προκαταλήψεων.
Μία από τις συνέπειες που έχει αυτός που κατέχει το ρόλο του μαύρου προβάτου είναι η αποβολή του από την ομάδα. Τότε γίνεται ο αποδιοπομπαίος τράγος, που στα γαλλικά λέγεται bouc-emissaire με το δεύτερο συνθετικό της λέξης να προέρχεται από τη ρίζα mission(=αποστολή) υποννοώντας τη λειτουργικότητα αυτού του ρόλου για την κοινότητα.
‘Οπως μας λέει κι ο Rene Girard δεν υπάρχει αποδιοπομπαίος τράγος που δεν εκτελεί μία βασική αποστολή για την ομάδα. Στην πραγματικότητα, το μαύρο πρόβατο, αλλά και ο αποδιοπομπαίος τράγος εμφανίζονται για να ενδυναμώσουν τη συνοχή της ομάδας. Μέσω του μηχανισμού της προβολής, το σύνολο ρίχνει όλη την επιθετικότητά του πάνω σε ένα άτομο-ή μικρή ομάδα-. Εκτός από την επιθετικότητα του συνόλου, αυτό με το οποίο επενδύεται ο αποδιοπομπαίος τράγος είναι ότι φορτώνεται όλα τα λάθη και τις αμαρτίες της ομάδας. Πρόκειται για μία διαδικασία ψυχικής κάθαρσης της κοινότητας και το φαινόμενο αυτό το βρίσκουμε σε όλο τον πλανήτη και σε κάθε ιστορική στιγμή.
Με αυτόν τον τρόπο, διώχνοντας ένα μέλος τα υπόλοιπα ενώνονται και δεν κινδυνεύουν από την ενοχή για τα λάθη και τις αμαρτίες τους ούτε από την επιθετικότητά τους, η οποία έχει εκτονωθεί και η κοινότητα δεν απειλείται με επικίνδυνες συγκρούσεις μεταξύ των μελών. Από την άλλη, ο στιγματισμός του μέλους, το «μαύρισμα» του και οι συνέπειες που αυτό επιφέρει λειτουργούν αποτρεπτικά σε κάθε μέλος που θα μπορούσε να εκδηλώσει συμπεριφορές ανταρσίας και μη υπακοής στις νόρμες της ομάδας.
Όπως μπορούμε να καταλάβουμε, οι περίοδοι κρίσης (όπου εμφανίζονται απειλές διάλυσης) αποτελούν την καλύτερη στιγμή για την ανάδειξη μαύρων προβάτων και αποδιοπομπαίων τράγων. Είναι η στιγμή όπου χρειάζεται οπωσδήποτε η θυσία ενός μέλους για να σωθεί το σύνολο.
Ο ρόλος του μαύρου προβάτου αλλά και του αποβεβλημένου μέλους αποτελούν τη θυσία για τη σωτηρία της συνοχής του συστήματος και άρα υπόκεινται αναπόφευκτα σε μία διαδικασία θυματοποίησης. Δεν είναι τυχαία η μεταφορά του προβάτου αλλά και του τράγου. Και τα δύο είναι ζώα θυσίας από την αρχαιότητα ως σήμερα όπου το κυριότερο παράδειγμα αποτελεί το αρνί του Πάσχα.
Όμως δεν μπορεί να υπάρξει θύτης χωρίς θύμα, ούτε θύμα χωρίς θύτη. Είναι θέσεις που παίρνονται με κοινή αποδοχή και χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό εξάρτησης. Όμως επειδή οι σχέσεις είναι ζωντανές οι αλλαγές είναι εφικτές το ίδιο και ο επαναπροσδιορισμός των ρόλων και των θέσεων.
Έτσι, από το παράδειγμα του τοξικοεξαρτημένου που αποτελεί το μαύρο πρόβατο της οικογένειας, του παιδιού στη σχολική τάξη που απορροφά την επιθετικότητα όλων, έως το παράδειγμα της Ελλάδας στην παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση-μπορούμε να καταλάβουμε ότι πίσω από το μαύρο πρόβατο έχουμε να κάνουμε με μία κρίση του συστήματος που χρειάζεται αλλαγή (θεραπεία) ως σύνολο.
Η λύση για το μέλος είναι η ψυχική ενδυνάμωσή του. Έχοντας ψυχικά δυναμώσει, μπορεί να μετατρέψει τον δυσλειτουργικό του ρόλο του περιθωριοποιημένου στον περισσότερο λειτουργικό (τόσο για τον ίδιο όσο και για την ομάδα) του εναλλακτικού. Γιατί πάντα μία καινοτομία παρά το γεγονός ότι έρχεται σε σύγκρουση με το, ως εκείνη τη στιγμή δεδομένο, δεν παύει να αποτελεί μία βασική επιθυμία κάθε οργανισμού που επιθυμεί την πρόοδό του.
