Το σύμβολο είναι μία συλλογική κατασκευή (συν+βάλλω) και αποτελεί τη βασικότερη οδό πρόσβασης στο ασυνείδητο (ατομικό και συλλογικό).
Το χρήμα είναι το ίδιο σύμβολο και κατά τη διάρκεια των αιώνων συμβολοποιείται όλο και περισσότερο. Έτσι, από την ανταλλαγή προϊόντων, περάσαμε στην κατασκευή νομισμάτων ανταλλαγής που είχαν κάποια αξία (π.χ. από χρυσό, ασήμι, χαλκό) για να περάσουμε σε όλο και πιο ευτελή υλικά έως το χαρτονόμισμα. Η συνεχής αποδέσμευση του χρήματος από την υλική αρχική του υπόσταση συνεχίζεται για να απογειωθεί στις μέρες μας μέσα από τα άυλα τραπεζικά προϊόντα.
Ο ίδιος ο χρυσός, ξεκίνησε να θεωρείται πολύτιμος αυθαίρετα. Άρχισε να αποκτά αυτή τη διάσταση στην αρχαία Αίγυπτο, όπου χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τους φαραώ σε μία πρώτη φάση ως διακοσμητικό μέταλλο και αργότερα ως ανταλλακτικό.
Ο χρυσός υπάρχει άφθονος σε πηγές συμβόλων όπως είναι τα παραμύθια, μύθους, θρησκείες, θρύλους, παροιμίες.
Οι συμβολικές διαστάσεις του χρυσού φαίνονται τόσο στις μυθολογίες των λαών όσο και στις θρησκείες. Εμφανίζεται είτε ως ένα πολύτιμο δώρο (π.χ. Ο χρυσός κριός του Φρίξου, το ένα από τα τρία δώρα των μάγων στον Ιησού, οι χρυσές μηλιές των εσπερίδων που δόθηκαν γαμήλιο δώρο στην Ήρα από το Δία κλπ) είτε ως η ενσάρκωση του καλού και του κακού (π.χ. το πάθημα του Μίδα, το μήλο της Έριδος κλπ).
Γιατί όμως το χρυσό αναδείχθηκε ως το πολυτιμότερο μέταλλο; Παρόλο που είναι εξαιρετικά μαλακό υλικό και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή χρηστικών αντικειμένων, έχει ιδιότητες που κατάφεραν να παγιδεύσουν ως σήμερα το ανθρώπινο φαντασιακό.
Αυτό που φαίνεται να μάγεψε πρωτογενώς τους ανθρώπους είναι η λάμψη του.
Ο χρυσός είναι το μέταλλο που δεν αναμειγνύεται με άλλα. Αυτή η ιδιότητά του φαίνεται να συνδέεται τόσο με την έννοια της καθαρότητας, της γνησιότητας, αλλά και με τη λάμψη που ασκεί σαγήνη στους περισσότερους που το αντικρύζουν.
Ο χρυσός δεν σκουριάζει, δεν αλλοιώνεται. Η τραγωδία της ανθρώπινης φύσης είναι η γνώση του θανάτου. Ο χρυσός ως αναλλοίωτο και άφθαρτο υλικό μέσα στον χρόνο φαίνεται να απαντά σε αυτή την επιθυμία της ανθρώπινης ψυχής για την αθανασία και τη νίκη ενάντια στη φθορά του χρόνου.
Για τον Φρόυντ, ο χρυσός στα παραμύθια και στα όνειρα συμβολίζει τον πλούσιο εσωτερικό κόσμο.
Με την πάροδο του χρόνου και την ανταλλακτική του χρήση, ο χρυσός ενσωμάτωσε το κόστος της ανθρώπινης εργασίας και βρέθηκε στα θησαυροφυλάκια των τραπεζών ως η βάση πάνω στην οποία κόβονταν τα νομίσματα. Κόβονταν, γιατί κάποια στιγμή, στις αρχές της δεκαετίας του 70 το δολάριο προσπάθησε να πάρει τη θέση του, αφού δεν χρειαζόταν να υπάρχει το αντίστοιχο τίμημα σε χρυσό για να κοπούν δολάρια, ενώ χώρες όπως η Κίνα αντί του αποθέματος χρυσού έχει δολάρια..
Ας επιστρέψουμε όμως στον συμβολισμό του χρήματος.
Κάθε κουλτούρα φαίνεται να χρωματίζει και να επηρεάζει βαθιά τη σχέση με το χρήμα. Έτσι, φαίνεται ότι ο προτεσταντισμός ήταν η προϋπόθεση για την ανάπτυξη του καπιταλισμού (βλ.Max Weber) καθώς μέσα στο δόγμα του περιέχεται και η ιδέα ότι ο Θεός ευλογεί την οικονομική επιτυχία [δεν είναι και πολύ μακριά οι δύο λέξεις: God, Go(l)d)].
Αντίθετα σε άλλες κουλτούρες το χρήμα γίνεται ταμπού και η κατοχή του αμαρτία.
Το χρήμα σχετίζεται με την επιβίωση αλλά και την ασφάλεια. Από αυτή τη σχέση δημιουργείται το συχνό άγχος για την απουσία του, που μεγαλώνει σε περιόδους κρίσης και έλλειψης ρευστότητας.
Για τον Parsons το χρήμα είναι η συμβολική ενσωμάτωση οικονομικής αξίας. Επίσης είναι απρόσωπο και αφηρημένο. Ο αφηρημένος χαρακτήρας του, που όλο και περισσότερο ενισχύεται με τη χρήση ευτελών υλικών ή και την παντελή απουσία τους (από τα χρυσά νομίσματα σε άυλα προϊόντα) φαίνεται να είναι και η αχίλλειος πτέρνα του.
Στο χρήμα φαίνεται να συνυπάρχει ο δυισμός των αντιθέτων που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ψυχή.
Από τη μια είναι ιερό (Auri Sacra Fames=Ιερή πείνα του χρυσού για τους Ρωμαίους), κι από την άλλη δαιμονοποιείται ως ενσάρκωση του κακού.
Γίνεται αιτία πολέμων, διαζυγίων, καβγάδων μεταξύ αδερφιών για το μοίρασμα της πατρικής περι-ουσίας, χωρίζει τους ανθρώπους σε τάξεις....
Σε επίπεδο ατομικό, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την κατοχή ή μη χρημάτων ως μία αντανάκλαση της προσωπικής του αξίας. Έτσι, δημιουργείται συναίσθημα ανικανότητας και ντροπής αλλά και κοινωνικός αποκλεισμός (που δεν θα υπήρχε εφόσον δεν γίνονταν έτσι αντιληπτά από το ίδιο το άτομο).
΄Οπως και νά’χει το χρήμα φαίνεται να συνδέεται με την εμπιστοσύνη είτε από το άτομο προς τον ίδιο τον εαυτό, είτε προς τον άλλο, είτε διομαδικά και διεθνικά. Η εμπιστοσύνη είναι άλλο πράγμα από την ασφάλεια και σχετίζεται με την αξιοπιστία. Έτσι, ένας πλούσιος φαίνεται να ασκεί μεγαλύτερη πειθώ από έναν φτωχό (εξαιτίας αυτών των αναπαραστάσεων).
Στοματικός χαρακτήρας του χρήματος.
Ήδη στο ρητό των Ρωμαίων αναφέρεται η πείνα. Αλλά ας θυμηθούμε και το «μαζί τα φάγαμε» που ακούστηκε τελευταία από τον όχι και τόσο λιπόσαρκο Έλληνα πολιτικό.
Τα χρήματα τρώγονται και οι άνθρωποι γινόμαστε καταναλωτές.
Η στοματική σχέση με το χρήμα ενισχύεται συμβολικά από την όρεξη για την απόκτησή του, την συσσώρευση του (λες και είναι λίπος) αλλά και το ξόδεμά του (κατανάλωση, σαν τις θερμίδες)...
Οι καβγάδες των αδερφών για την πατρική περιουσία, κάτω από αυτό το πρίσμα, θα μπορούσαν να σημαίνουν και την διεκδίκηση μεγαλύτερου μεριδίου αγάπης των γονιών.
Η αγάπη άλλωστε για τον Φρόυντ εγκαθιδρύεται από την κάλυψη της ανάγκης για τροφή από το μητρικό στήθος...(αν και επόμενοι ψυχαναλυτές αντικρούουν τη θέση αυτή).
Πρωκτικός χαρακτήρας του χρήματος
Ο πρωκτικός χαρακτήρας του χρήματος συνδέεται με την κατακράτησή του. Αναφέρεται επίσης στην τσιγκουνιά την αίσθηση αυτονομίας, αλλά και την άσκηση ελέγχου που δίνει. Είναι ακριβώς ανάλογο με την κατακράτηση των κοπράνων από το παιδί γύρω στα δύο χρόνια του. Είναι το πρώτο όχι που λέει στους γονείς του που επιθυμούν να πάει τουαλέτα, αφού αισθάνεται ότι είναι δικά του τα κακά κι ό,τι θέλει τα κάνει. Σε αυτό το σημείο βρίσκεται και μία πρώτη αίσθηση αυτονομίας από την άσκηση ελέγχου των σφικτήρων. (Ο τσιγκούνης λέγεται συχνά και δυσκοίλιος)...
Φαλλικός χαρακτήρας του χρήματος
Ο φαλλός είναι το αρχετυπικό σύμβολο της δύναμης. Όπως είδαμε και παραπάνω το χρήμα συμβολίζει και τη δύναμη. Σήμερα το βλέπουμε περισσότερο από ποτέ. Οι κυβερνήτες των χωρών μοιάζουν όλο και περισσότερο με μαριονέττες των πολυεθνικών. Το κεφάλαιο στηρίζει τις προεκλογικές δαπάνες των κομμάτων, δημιουργώντας σχέσεις βαθιάς εξάρτησης.
Το χρήμα συνδέεται με τη δράση που έρχεται σε αντίθεση με την απάθεια. Η φράση «τεμπέληδες του νότου» που χρησιμοποιήθηκε πρόσφατα από μερίδα του κίτρινου τύπου στη Γερμανία είχε να κάνει και με αυτή τη διάσταση. Βέβαια χρησιμοποιήθηκε ο μηχανισμός της ψυχολογιοποίησης (θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε αυτόν σε άλλη ευκαιρία), της απόδοσης δηλαδή ψυχολογικών χαρακτηριστικών για να καταργηθεί η επιρροή που τυχόν θα ασκούσαν οι νότιοι λαοί στους βόρειους.
Ως σύμβολο κοινωνικής καταξίωσης, παίζει μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνικής θέσης (στάτους) ενώ η απουσία του χρήματος σχετίζεται με τον κοινωνικό αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση.
Έτσι χρησιμοποιείται συμβολικά για τη δημιουργία παιχνιδιών εξουσίας είτε ανάμεσα σε άτομα, σε ομάδες ακόμη και σε έθνη. Από τη σχέση του πελάτη με τη πόρνη, του γονιού με το παιδί, των συζύγων μεταξύ τους ως την υποδούλωση ολόκληρων πληθυσμιακών ομάδων το χρήμα παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο μέσα από αυτή τη συμβολική διάστασή του.
Η τόσο μεγάλη ανάγκη για χρήμα, ως ανάγκη άσκησης εξουσίας, καταλήγει σε διαστροφή αφού η βία που ασκεί σε άλλους φέρει ικανοποίηση.
Το χρήμα και η σχέση του με την ευτυχία
Φέρνει το χρήμα την ευτυχία; Η πραγματική ευτυχία δεν μπορεί παρά να βρίσκεται στην απομυθοποίηση του χρήματος. Χρειάζονται φυσικά τα χρήματα κι όποιος το αρνείται πρέπει να αναρρωτηθεί αν δεν υποκύπτει στη νευρωσική αντίληψη που θεωρεί το χρήμα ταμπού.
Δεν μπορεί να είναι κανείς ευτυχής όταν πεινάει, δεν έχει στέγη και ρούχα, πρόσβαση σε αγαθά όπως είναι η υγεία και η παιδεία. Δεν μπορεί κανείς να είναι ευτυχής σε κατάσταση δουλείας και έλλειψη αυτονομίας.
Μία πρόσφατη έρευνα που έγινε στην Αμερική έδειξε ότι βάση των περσινών δεδομένων το χρήμα σχετίζεται με την ευτυχία από το ποσό που διασφαλίζει τα παραπάνω-που δεν αναφερόταν δυστυχώς στην έρευνα- ως το ποσό των 60000 δολαρίων (περίπου 53000 ευρώ) το χρόνο. Το ποσό αυτό σχετίζεται με την πρόσβαση σε αγαθά που ίσχυε στην Αμερική την εποχή της έρευνας. Από το ποσό αυτό και πάνω δεν υπήρχε κάποια στατιστικά σημαντική διαφορά στο δείγμα. Θα ήταν χρήσιμες κι άλλες παρόμοιες έρευνες, τόσο στην ίδια την Αμερική όσο και σε άλλες χώρες για περισσότερο ασφαλή συμπεράσματα.
Αν όμως δεχτούμε ότι η έρευνα είναι αξιόπιστη μπορούμε να αναλογιστούμε ότι η αγάγκη για μεγαλύτερη συσσώρευση χρήματος δεν μπορεί παρά να σχετίζεται με όσα έχουν αποδοθεί συμβολικά στο χρήμα και όχι με την σημασία του ως ανταλλακτικό μέσο για την απόκτηση αυτών που χρειάζεται κάποιοςγια να καλύψει πραγματικές ανάγκες.
Νομίζω ότι σε αυτό το σημείο ίσως είναι χρήσιμο να δούμε την πυραμίδα ιεράρχησης αναγκών του Maslow για να αναλογιστούμε τι είναι αυτό που πραγματικά φέρνει την ευτυχία αλλά και τη διαστρέβλωση που φέρει το χρήμα μέσα από τις συμβολικές του προεκτάσεις που αναφέρθηκαν....
Τα συμπεράσματα δικά σας...
