H επιλόχεια κατάθλιψη και οι συνέπειές της στο παιδί

Έργο της Kathe Kollwitz (1927)

Η γέννηση ενός παιδιού συνοδεύεται συχνά από την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας στη μητέρα.Η πιο συχνή μεταβολή στον ψυχισμό (50-75%) είναι ένα είδος μελαγχολίας, όπου η συγκίνηση είναι έντονη και η μητέρα συχνά μετά τη γέννηση του παιδιού ξεσπά σε κλάμματα (που κυρίως όμως είναι χαράς) και υποχωρεί μετά τους πρώτους έξι μήνες. Δεύτερη σε συχνότητα έρχεται η επιλόχειος κατάθλιψη, με ποσοστά 15-20% και με την οποία θα ασχοληθούμε εκτενέστερα σε τούτο το άρθρο, και τέλος εμφανίζεται επιλόχειος ψύχωση, που είναι και η σοβαρότερη ασθένεια, σε ποσοστό 3%. 

Επιλόχεια ονομάζεται η κατάθλιψη που εμφανίζεται περίπου τρεις μέρες μετά τον τοκετό, στη μητέρα, ενώ τελευταία, ο όρος εξαπλώνεται για να χαρακτηρίσει και τους δύο γονείς, καθώς δεν είναι λίγοι και οι πατεράδες που εκδηλώνουν ανάλογα συμπτώματα.

Θα επικεντρωθούμε όμως σήμερα στην επιλόχεια κατάθλιψη της μητέρας, καθώς οι συνέπειές της στον ψυχισμό του παιδιού είναι πολύ σημαντικότερες από την κατάθλιψη που μπορεί να βιώνει ο πατέρας σε αυτή την περίοδο ζωής του παιδιού.

Η επιλόχεια κατάθλιψη μπορεί να κρατήσει ως ένα χρόνο. Χαρακτηρίζεται από απουσία χαράς για το μωρό αλλά και γενικότερα, από έντονα συναισθήματα ενοχής και αυτοκατηγορίες, έντονο στρες που σχετίζεται με ένα αίσθημα ανεπάρκειας, συχνά κλάμματα, αποχή από συνήθεις πηγές χαράς και ενδιαφέροντος, συμπεριλαμβανομένου και του σεξ, ψυχική κούραση και επιθυμία παραμονής στο κρεβάτι.

Η εμφάνισή της σχετίζεται με πολλούς παράγοντες.

Υπάρχει ο βιολογικός παράγοντας, που σχετίζεται με τις ορμονικές διαταραχές που υφίσταται ο οργανισμός της γυναίκας με τον τοκετό και ιδιαίτερα με την απότομη μεταβολή των επιπέδων της προγεστερόνης. Βέβαια, αυτό συμβαίνει σε όλες τις γυναίκες, οπότε καλούμαστε να εξετάσουμε και άλλους ψυχολογικούς παράγοντες που έρχονται να συνδυαστούν με τη βιολογική μεταβολή.

Η κάθε αλλαγή στο σώμα φέρει πάντα το άτομο αντιμέτωπο με τη ναρκισσιστική προβληματική και η έκβαση αυτής της συνάντησης εξαρτάται από το πώς είναι δομημένος ο ψυχισμός και η ιστορία του. Ναρκισσιστικές ελλείψεις ή τραύματα επιβαρύνουν τις συνέπειες κάθε σωματικής μεταβολής, καθώς το σώμα είναι άρρηκτα δεμένο με την έννοια της ταυτότητας και το άτομο αισθάνεται ότι πλήττεται στο σύνολο της ταυτότητάς του.

Ένας άλλος λόγος είναι η μεγάλη αλλαγή που επέρχεται στη ζωή του ανθρώπου με τη γέννηση ενός παιδιού. Αυτή η αλλαγή έγκειται όχι μόνο στο επίπεδο της διαχείρισης της καθημερινότητας αλλά και, πάλι, σε επίπεδο ταυτότητας. Η γυναίκα αποκτά ένα νέο ρόλο, το γονεϊκό, που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα αυξημένη ευθύνη.

Πολλές είναι οι περιπτώσεις που η γέννηση ενός παιδιού συμπίπτει χρονικά με μία απώλεια. Δυστυχώς σε αυτή την περίπτωση η χαρά της γέννησης του παιδιού δεν μπορεί να μη συνοδεύεται και από το πένθος κάποιου αγαπημένου προσώπου. Αυτός ο συνδυασμός χαρμολύπης επιδρά καθοριστικά στη σχέση που δημιουργείται μεταξύ μητέρας και παιδιού και χαρακτηρίζει τις συναισθηματικές συναλλαγές τους.

Άλλες αιτίες που θα μπορούσαν να συσχετιστούν με την εμφάνιση ψυχικών προβλημάτων στον τοκετό είναι η εμπειρία των σημαντικών σχέσεων με τους οικείους, ιδιαίτερα με τον σύντροφο, αλλά και την εμπειρία που η γυναίκα είχε με τη μητέρα της. Οι πιθανότητες επιλόχειας κατάθλιψης της μητέρας φαίνονται να αυξάνονται δραματικά, αν η ίδια κατά τη γέννησή της είχε μία μητέρα που αντιμετώπιζε το ίδιο πρόβλημα.

Μικρότερη σημασία παίζουν οικονομικές και άλλες δυσκολίες που μπορούν εντούτοις, να συμμετέχουν ενισχύοντας μία ψυχική ευαλωτότητα. Φαίνεται επίσης να είναι περισσότερο ευάλωτες οι γυναίκες που αποκτούν παιδί σε νεαρή ηλικία.

Οι συνέπειες της επιλόχειας κατάθλιψης στο παιδί είναι σημαντικές και έχουν μόνιμο χαρακτήρα στον ψυχισμό του.

Η σχέση της μητέρας με το βρέφος στους πρώτους μήνες της ζωής του είναι συμβιωτική. Υπό αυτή την έννοια εννοούμε κυρίως το ότι το μωρό δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ξεχωριστό άτομο ακόμη. Από την άλλη, η μητέρα (περισσότερο από κάθε άλλον ενήλικα) είναι σε θέση να αντιληφθεί ενστικτωδώς τις ανάγκες του μωρού και τι ζητάει με το κλάμα του. Έτσι, αυτή η συμβίωση βιώνεται εξίσου και από τους δύο (μητέρα-βρέφος) και είναι απαραίτητη προϋπόθεση στους πρώτους μήνες της ζωής. Είναι βασική προϋπόθεση γιατί βοηθά το παιδί να προσαρμοστεί στη νέα συνθήκη ύπαρξης, έξω από τη μήτρα, όπου οι βασικές του ανάγκες δεν καλύπτονται πια αυτόματα και πρέπει να αντιμετωπίσει τη στέρηση που προκαλεί η πείνα, η δίψα κλπ.

Η κατάθλιψη της μητέρας διαταρράσσει πολύ αυτή την αντίληψη που έχει η μητέρα για το μωρό της. Δεν μπορεί να το καταλάβει, να συν-αισθανθεί το λόγο που κλαίει και κατά συνέπεια δεν μπορεί να το παρηγορήσει. Αυτό το αίσθημα απαρηγόρητου αλλά και της απόλυτης αδυναμίας μπορεί να συνοδεύει για πάντα τον αυριανό ενήλικα, χωρίς να αντιλαμβάνεται τις αιτίες.

Η μητέρα με επιλόχεια κατάθλιψη κάνει συνήθως αυτό που πρέπει να κάνει, αλλά όλα γίνονται με ένα μηχανικό τρόπο, χωρίς ψυχική επένδυση.

Έτσι, ταΐζει το παιδί, το φροντίζει, το καθαρίζει. Όμως υπάρχει ένα μεγάλο κενό. Αυτό το καταθλιπτικό κενό μοιάζει με μία μεγάλη μαύρη τρύπα. Το κενό της κατάθλιψης είναι το αποτέλεσμα μιας πραγματικής ή φαντασιακής απώλειας. Στην περίπτωση της φαντασιακής, μπορεί να αναφέρεται στην απώλεια της κοριτσίστικης ταυτότητας, της σεξουαλικής ταυτότητας (η μεταβολή από το αρχέτυπο της Εύας σε αυτό της Παρθένου Μαρίας), της ανεμελιάς, της καριέρας κλπ.

Αυτό το κενό μεταφέρεται στη σχέση της μητέρας με το παιδί και εκδηλώνεται ως μία απουσία που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξή του.  Όταν το ταΐζει για παράδειγμα, μπορεί να το βάζει στο στήθος (στην καλύτερη περίπτωση) ή όχι, αλλά ο νους της είναι αλλού, ή κενός από αναπαραστάσεις. Έτσι, το γάλα δίνεται χωρίς να συνοδεύεται από την αγάπη που μεταδίδεται από το βλέμμα, το χάδι, την ομιλία ή το τραγούδι.

Σήμερα γνωρίζουμε τη σημασία που έχει το χάδι, η αγκαλιά και οι σωματικές εκδηλώσεις στον ψυχισμό των βρεφών. Η μητέρα που πάσχει από επιλόχεια κατάθλιψη, αναγνωρίζει την πάθησή της. Προσπαθεί να καλύψει το κενό με βεβιασμένες κινήσεις. Παράδειγμα μπορεί να σφίγγει περισσότερο από όσο πρέπει το μωρό της. Όμως το βρέφος είναι σε θέση να αναγνωρίσει αυτό που δεν είναι αρκετά καλό, που είναι λιγότερο ή περισσότερο από αυτό που χρειάζεται, και αντιδρά έντονα, κάτι που επιδεινώνει το συναίσθημα ανεπάρκειας της μητέρας και δημιουργείται φαύλος κύκλος.

Το ίδιο συμβαίνει και με άλλες πρακτικές όπως είναι η αλλαγή της πάνας, το μπάνιο κλπ. Η μητέρα που είναι καταθλιμμένη δεν παίζει με το παιδί. Δεν του μιλάει, δεν του τραγουδά, δεν το νανουρίζει.

Η σημασία του μητρικού βλέμματος είναι καθοριστική. Το μωρό αναζητά το βλέμμα της μητέρας που είναι ο πρώτος καθρέφτης του. Το βλέμμα των καταθλιπτικών είναι κενό. Δεν προσφέρει την πολύτιμη αντανάκλαση που έχει ανάγκη το παιδί. Το αίσθημα δυσφορίας του είναι τεράστιο, καθώς στην πραγματικότητα έρχεται αντιμέτωπο με την ανυπαρξία.

Οι γνωστικές λειτουργίες επίσης δεν βρίσκουν το κατάλληλο έδαφος για να αναπτυχθούν. Το παιχνίδι, πηγή χαράς αλλά και μάθησης απουσιάζει. Ο λόγος που νοηματοδοτεί απουσιάζει επίσης σε μεγάλο βαθμό. Από την άλλη, η εγρήγορση της μητέρας στη νοηματοδότηση της πρώτης λέξης, για παράδειγμα , του μωρού δεν λειτουργεί όπως θα έπρεπε με συνέπεια την καθυστέρηση της ομιλίας. Η ανάπτυξη της συμβολικής σκέψης είναι αποτέλεσμα της διαπροσωπικής επαφής. Γιαυτό και συν-βολική. Ο άλλος (η μητέρα) θα γεμίσει με νόημα μία τυχαία λέξη ή πράξη του βρέφους.

Η επιλόχειος κατάθλιψη όμως, ευτυχώς, δεν διαρκεί για πάντα. Η μητέρα θα «ζωντανέψει» κάποια στιγμή και θα αποκατασταθεί η σχέση με το παιδί αργότερα. Όμως, ένα σημαντικό στάδιο στην ανάπτυξή του σημαδεύεται. Είναι πολύ πιθανό αυτό το μωρό να χαρακτηριστεί αργότερα, ως «δύσκολο» παιδί. Είναι συχνά γκρινιάρικο (Η γκρίνια είναι μία συμπεριφορά που σχετίζεται με μία πρωταρχική ανάγκη που δεν έχει βρει ανταπόκριση). Δεν παρηγορείται εύκολα. Αισθάνεται συχνά αδύναμο. Το σύστημα αναπαραστάσεων του είναι συχνά ελλειπές. Αν είναι κορίτσι, ως γυναίκα έχει πολλές πιθανότητες να επαναλάβει το σχήμα που έχει ζήσει με τη μητέρα της με το δικό της μωρό.

Και βέβαια δεν ευθύνεται το παιδί για την έναρξη της οποιασδήποτε ψυχικής διαταρραχής. Η γέννηση του παιδιού είναι μόνο το εκλυτικό γεγονός, η αφορμή. Η αιτία βρίσκεται στην ήδη προϋπάρχουσα ευάλωτη δομή προσωπικότητας της μητέρας και στην ιστορία της.

Φυσικά, όλα μπορούν να αλλάξουν μέσα από τη θεραπεία, όποια ηλικία κι αν έχει ο άνθρωπος και εφόσον το επιθυμεί.

Σίγουρα όμως όλα γίνονται πιο εύκολα για το παιδί, αλλά και για το σύνολο της οικογένειας, όταν υπάρξει η έγκαιρη διάγνωση της επιλόχειας κατάθλιψης και αντιμετωπιστεί. Κι εδώ οι σημαντικοί άλλοι (σύντροφος, γονείς, φίλοι) μπορούν να κινητοποιήσουν τη μητέρα να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας.  Τα οφέλη μίας τέτοιας παρέμβασης είναι μόνιμα και έχουν ως αποδέκτες όλα τα μέλη της οικογένειας και κυρίως το παιδί.

(δείτε αν θέλετε την εκπομπή Hashtag πάνω στο θέμα)