 |
| Ο Οδυσσέας και οι Σειρήνες, έργο του Γαΐτη. |
Συναισθήματα φόβου, αγωνίας και ανασφάλειας, αλλά και θυμού είναι πια συλλογικά. To σοκ της κρίσης για να μπορέσει να αντιμετωπιστεί θα πρέπει να υποστεί μία ψυχική επεξεργασία η οποία να οδηγήσει σε έναν επαναπροσδιορισμό όσων θεωρούνταν γνωστά ως αυτή τη στιγμή, ή ακόμη και φυσικά.
Αυτό ακριβώς συμβαίνει κι όποτε ατομικά περνάει κάποιος μία κρίση.
Ας θυμηθούμε την κρίση της εφηβείας, όπου καταρρίπτεται το πρότυπο των γονιών και ο νέος στρέφεται προς τον εξωτερικό κόσμο. Η κρίση της εφηβεία συνήθως καταλήγει προς όφελος με την οικοδόμηση της ταυτότητας.Το ίδιο συμβαίνει και με μία κρίση που περνά ένας γάμος ή μία σχέση. Ο αναστοχασμός που απαιτείται στην κρίση είναι η μόνη λύση για την επίλυσή της και τη μετουσίωση των αρνητικών συναισθημάτων. Και φυσικά η αλλαγή είναι αναπόφευκτη. Αν δεν μπορέσει να επιτευχθεί η αλλαγή τότε υπάρχει πάντα ο κίνδυνος (της εκδήλωσης ψυχοπαθολογίας, του χωρισμού κλπ).
Με βάση αυτό που συμβαίνει με την κρίση στον μικρόκοσμο (ατόμου, οικογένειας, μικρής ομάδας) θα μπορούσαμε να δούμε πώς θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε ψυχικά αλλά και πρακτικά την κοινωνικοοικονομική κρίση. Δεν είμαστε ούτε τόσο μεγάλοι, αλλά ούτε και τόσο αδύναμοι για να αλλάξουμε τη ροή των πραγμάτων.
Μάθαμε για πολλά χρόνια να ζούμε στην αφθονία και είναι δύσκολο να επιστρέψουμε σε μία κατάσταση ένδειας. Από την άλλη, ίσως είναι και ευκαιρία να επαναφέρουμε πρακτικές και συμπεριφορές ξεχασμένες μέσα στην αποβλάκωση της υπερκατανάλωσης των προηγούμενων χρόνων.
Το συγκεκριμένο άρθρο γράφεται όχι για να παράξει πολιτική. Αν και πολλοί θα ισχυριστούν το κάθετί είναι εντέλλει πολιτικό αφού ενέχει ιδεολογία.
Ως ειδική της ψυχικής υγείας, βλέποντας τα νούμερα των αυτοκτονιών να αυξάνονται δραματικά, το ίδιο και οι αγχώδεις διαταραχές αλλά και η κατάθλιψη, θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να βρούμε δικλείδες ασφαλείας και αντιμετώπισης της περιρρέουσας κατάστασης ανασφάλειας και φόβου.
Παρακάτω παραθέτω μερικές προτάσεις αντιμετώπισης ελπίζοντας να συνεισφέρουν στον αναστοχασμό που πρέπει να οικοδομηθεί για να καταφέρουμε να ανταπεξέλθουμε στην κρίση.
Οι προτάσεις αυτές σίγουρα δεν εξαντλούνται εδώ και θα μπορούσαν να εμπλουτιστούν και με άλλες.
Δεν βλέπουμε τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων. Τα τηλεοπτικά μέσα ανέκαθεν χρησιμοποιούσαν περισσότερο δραματικό τρόπο για να προβάλλουν τις ειδήσεις, γνωρίζοντας ότι αυτό παγιδεύει το θεατή και αυξάνει την θεαματικότητα.
Μαθαίνουμε ζώντας ότι τίποτα στη ζωή δεν είναι απόλυτα σταθερό και αμετάβλητο. Ακόμη και η φράση "Έχω τα δυο πόδια στη γη" καταρρίπτεται όταν σκεφτούμε τον σεισμό. Δεν υπάρχει ποτέ απόλυτη ασφάλεια. Μόνο εσωτερικά μπορεί να επιτευχθεί γνωρίζοντας ότι η πραγματικότητα μεταβάλλεται συνεχώς θέλοντας και μη.
Σε περιόδους κρίσης αυτό γίνεται ακόμη πιο έντονο. Δεν ξέρουμε τι θα γίνει αύριο. Αισθανόμαστε στο μετέωρο σημείο μηδέν (η φυσική μπρορεί καλύτερα να περιγράψει αυτό το φαινόμενο του εκκρεμούς). Από τη μια πλευρά είναι ο Κίνδυνος κι από την άλλη η Ευκαιρία. Από αυτά τα δύο συνθετικά φτιάχνεται και στα κινεζικά το ιδεόγραμμα της κρίσης: 危(wēi=κίνδυνος)+机 (jī=ευκαιρία).
Ψυχαναλυτικά θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι από τη μια μεριά είναι η αρχή του Θανάτου και από την άλλη η αρχή της Ζωής, δηλαδή, από τη μια είναι η διαβολή (και ο διαχωρισμός, διάσπαση, χωρισμός, καταστροφή και διάλυση) κι από την άλλη η σύνθεση (και ότι άλλο συνδέει και προάγει τη δημιουργία και τη χαρά).
Αυτό ακριβώς συμβαίνει κι όποτε ατομικά περνάει κάποιος μία κρίση.
Ας θυμηθούμε την κρίση της εφηβείας, όπου καταρρίπτεται το πρότυπο των γονιών και ο νέος στρέφεται προς τον εξωτερικό κόσμο. Η κρίση της εφηβεία συνήθως καταλήγει προς όφελος με την οικοδόμηση της ταυτότητας.Το ίδιο συμβαίνει και με μία κρίση που περνά ένας γάμος ή μία σχέση. Ο αναστοχασμός που απαιτείται στην κρίση είναι η μόνη λύση για την επίλυσή της και τη μετουσίωση των αρνητικών συναισθημάτων. Και φυσικά η αλλαγή είναι αναπόφευκτη. Αν δεν μπορέσει να επιτευχθεί η αλλαγή τότε υπάρχει πάντα ο κίνδυνος (της εκδήλωσης ψυχοπαθολογίας, του χωρισμού κλπ).
Με βάση αυτό που συμβαίνει με την κρίση στον μικρόκοσμο (ατόμου, οικογένειας, μικρής ομάδας) θα μπορούσαμε να δούμε πώς θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε ψυχικά αλλά και πρακτικά την κοινωνικοοικονομική κρίση. Δεν είμαστε ούτε τόσο μεγάλοι, αλλά ούτε και τόσο αδύναμοι για να αλλάξουμε τη ροή των πραγμάτων.
Μάθαμε για πολλά χρόνια να ζούμε στην αφθονία και είναι δύσκολο να επιστρέψουμε σε μία κατάσταση ένδειας. Από την άλλη, ίσως είναι και ευκαιρία να επαναφέρουμε πρακτικές και συμπεριφορές ξεχασμένες μέσα στην αποβλάκωση της υπερκατανάλωσης των προηγούμενων χρόνων.
Το συγκεκριμένο άρθρο γράφεται όχι για να παράξει πολιτική. Αν και πολλοί θα ισχυριστούν το κάθετί είναι εντέλλει πολιτικό αφού ενέχει ιδεολογία.
Ως ειδική της ψυχικής υγείας, βλέποντας τα νούμερα των αυτοκτονιών να αυξάνονται δραματικά, το ίδιο και οι αγχώδεις διαταραχές αλλά και η κατάθλιψη, θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να βρούμε δικλείδες ασφαλείας και αντιμετώπισης της περιρρέουσας κατάστασης ανασφάλειας και φόβου.
Παρακάτω παραθέτω μερικές προτάσεις αντιμετώπισης ελπίζοντας να συνεισφέρουν στον αναστοχασμό που πρέπει να οικοδομηθεί για να καταφέρουμε να ανταπεξέλθουμε στην κρίση.
Οι προτάσεις αυτές σίγουρα δεν εξαντλούνται εδώ και θα μπορούσαν να εμπλουτιστούν και με άλλες.
Δεν βλέπουμε τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων. Τα τηλεοπτικά μέσα ανέκαθεν χρησιμοποιούσαν περισσότερο δραματικό τρόπο για να προβάλλουν τις ειδήσεις, γνωρίζοντας ότι αυτό παγιδεύει το θεατή και αυξάνει την θεαματικότητα.
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ενημερωνόμαστε, αλλά προτιμούμε μέσα ενημέρωσης που επιτρέπουν περισσότερο την ενεργή συμμετοχή-όπως είναι το διαδίκτυο, και τον στοχασμό-όπως είναι οι εφημερίδες. Ενημερωνόμαστε και δεν προτιμούμε τον εύκολο δρόμο (και μηχανισμό άμυνας) της φυγής...Ενημερωνόμαστε αλλά προσπαθούμε να μην αφηνόμαστε παθητικά στην όποια ενημέρωση.
Αποβάλλουμε τις ενοχές. Η ενοχή είναι το πιο άχρηστο συναίσθημα, και δεν πρέπει να συγχέεται με τον αναστοχασμό. Είναι άχρηστο γιατί δεν μπορούμε να πάμε στο παρελθόν και να αλλάξουμε συμπεριφορές. Είναι επίσης άχρηστο γιατί λειτουργεί ανασταλτικά και ακινητοποιεί, ενώ αυτός που τις αισθάνεται αποδυναμώνεται και ασθενεί βαλτωμένος χωρίς να μπορεί να κάνει βήμα μπροστά.
Ξαναβρισκόμαστε. Τα τελευταία χρόνια είχαμε όλοι, ιδιαίτερα όσοι ζούμε σε πόλεις, κλειστεί στα σπίτια μας, ή στην καλύτερη περίπτωση, στις οικογένειές μας. Ο κοινωνικός ιστός πρέπει να ξαναλειτουργήσει. Οι σχέσεις με τους φίλους, τους γείτονες, τους συναδέλφους-πρέπει σε αυτή τη χρονική στιγμή να μπουν σε προτεραιότητα. Η ανθρώπινη κοινότητα μπορεί να καλύψει πολλά ψυχικά κενά. Μάλιστα, οι ψυχολόγοι είμαστε ένα προϊόν της ατομικιστικής εποχής-όπου η κοινότητα έπαψε να παίζει τον υποστηρικτικό και συμβουλευτικό ρόλο της στα άτομα. Ας ξαναβρούμε τη χαρά στη σχέση και όχι στην περιττή κατανάλωση.
Ας ανακαλύψουμε τη χαρά του αρκετού και ας απαλλαγούμε από όλα τα περιττά που μας αλλοτρίωσαν τα προηγούμενα χρόνια (Χρειαζόμαστε αλήθεια τζιπ για το κέντρο της Αθήνας, τσάντες χιλίων ευρώ και πάνω; κ.ο.κ).
Αποφεύγουμε να προβάλλουμε την επιθετικότητα σε άλλες κοινωνικές κατηγορίες. Δεν φταίνε οι δημόσιοι υπάλληλοι που προσελήφθησαν από την εκάστοτε κυβέρνηση, ούτε οι ελεύθεροι επαγγελματίες, ούτε κάποια άλλη κοινωνική ή επαγγελματική κατηγορία. Το ίδιο πρέπει να προσέχουμε και στον μικρόκοσμο της οικογένειας. Ας μην ξεσπάμε στα παιδιά ή στους συντρόφους. Η οργή μετουσιώνεται...
Είναι ο κατάλληλος καιρός για να επιχειρήσουμε να κάνουμε πράγματα που δεν κάναμε ως τώρα. Χειρονακτικές εργασίες μέσα στο σπίτι, ανάπτυξη κηπουρικών γνώσεων, ράψιμο ρούχων κλπ, είναι εργασίες που μπορούν να γεμίσουν με χαρά γιατί είναι δημιουργικές.
Συμμετέχουμε στα κοινά. Τα κοινά αφορούν τόσο την πολυκατοικία, όσο και το δήμο, το σχολείο του παιδιού, συλλόγους κλπ.
Η βία δεν είναι τρόπος αντιμετώπισης. Η επιθετικότητα μπορεί να στραφεί σε δημιουργικές οδούς και να φέρει εξαιρετικά αποτελέσματα. Η μη βία δεν σημαίνει παθητικότητα. Το μαλακό γίνεται σκληρό και το σκληρό μαλακό (από τα κλασικά κείμενα των Κινέζων).
Προσπαθούμε να κρατούμε τη σκέψη μας καθαρή μέσω του διαλόγου.
Η ευελιξία είναι το κλειδί σε κάθε κρίση (προσωπική ή κοινωνική). Μπορούμε να την αναπτύξουμε ψάχνοντας να βρούμε περισσότερες από μία λύσεις για κάθε πρόβλημα.
Ευκαιρία να κερδίζουμε λιγότερα δουλεύοντας λιγότερο και έχοντας περισσότερο χρόνο. Ο ελεύθερος χρόνος είναι πολύτιμος και για να τον έχουμε πρέπει να περιορίσουμε τις ψευδείς ανάγκες («νεοανάγκες»).
Περιορισμός του αλκοόλ και όλων των ψυχοτρόπων ουσιών. Σε περιόδους προσωπικών κρίσεων, αλλά και όταν αυξάνονται τα καταθλιπτικά συμπτώματα η φυγή στις ουσίες μόνο καταστροφική μπορεί να είναι. Ο άνθρωπος που δεν έχει μεθύσει δεν έχει δει το Θεό, αλλά χρειάζεται σύνεση ή όποια τέτοια κατανάλωση τώρα.
Αυτάρκεια, συνεργασία, αλληλεγγύη πρέπει να αναβιώσουν.
Επιστροφή στην επαρχία. Οι άνεργοι που προέρχονται από κάποιο χωριό μπορούν να ξαναδοκιμάσουν εκεί την τύχη τους, ζώντας περισσότερο ανθρώπινα και με λιγότερη εξάρτηση από το κράτος. Μακάρι να γίνει η κρίση η ευκαιρία αναβίωσης της ελληνικής επαρχίας που τόσο εγκαταλήφθηκε τις τελευταίες δεκαετίες κυνηγώντας το όνειρο της μεγαλούπολης.
Δημιουργία δικτύων (τυπικών ή άτυπων) αλληλοϋποστήριξης και αλληλοβοήθειας που δεν στηρίζονται σε χρηματική συναλλαγή.
Αξιοποίηση των νέων τεχνολογικών μέσων και συνεχή ενημέρωση, αλλά όχι ασυλλόγιστη κατανάλωση νέων συσκευών.
Ξαναβρίσκουμε την επιθυμία. Μέσα στη μαλθακότητα του προηγούμενου διαστήματος εξαιτίας της πληθώρας των ερεθισμάτων και στην μετατροπή μας από πολίτες σε καταναλωτές χάσαμε την πραγματική επιθυμία κυνηγώντας τις νεοανάγκες. Χωρίς επιθυμία δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ελευθερία.
Αποβάλλουμε τις ενοχές. Η ενοχή είναι το πιο άχρηστο συναίσθημα, και δεν πρέπει να συγχέεται με τον αναστοχασμό. Είναι άχρηστο γιατί δεν μπορούμε να πάμε στο παρελθόν και να αλλάξουμε συμπεριφορές. Είναι επίσης άχρηστο γιατί λειτουργεί ανασταλτικά και ακινητοποιεί, ενώ αυτός που τις αισθάνεται αποδυναμώνεται και ασθενεί βαλτωμένος χωρίς να μπορεί να κάνει βήμα μπροστά.
Ξαναβρισκόμαστε. Τα τελευταία χρόνια είχαμε όλοι, ιδιαίτερα όσοι ζούμε σε πόλεις, κλειστεί στα σπίτια μας, ή στην καλύτερη περίπτωση, στις οικογένειές μας. Ο κοινωνικός ιστός πρέπει να ξαναλειτουργήσει. Οι σχέσεις με τους φίλους, τους γείτονες, τους συναδέλφους-πρέπει σε αυτή τη χρονική στιγμή να μπουν σε προτεραιότητα. Η ανθρώπινη κοινότητα μπορεί να καλύψει πολλά ψυχικά κενά. Μάλιστα, οι ψυχολόγοι είμαστε ένα προϊόν της ατομικιστικής εποχής-όπου η κοινότητα έπαψε να παίζει τον υποστηρικτικό και συμβουλευτικό ρόλο της στα άτομα. Ας ξαναβρούμε τη χαρά στη σχέση και όχι στην περιττή κατανάλωση.
Ας ανακαλύψουμε τη χαρά του αρκετού και ας απαλλαγούμε από όλα τα περιττά που μας αλλοτρίωσαν τα προηγούμενα χρόνια (Χρειαζόμαστε αλήθεια τζιπ για το κέντρο της Αθήνας, τσάντες χιλίων ευρώ και πάνω; κ.ο.κ).
Αποφεύγουμε να προβάλλουμε την επιθετικότητα σε άλλες κοινωνικές κατηγορίες. Δεν φταίνε οι δημόσιοι υπάλληλοι που προσελήφθησαν από την εκάστοτε κυβέρνηση, ούτε οι ελεύθεροι επαγγελματίες, ούτε κάποια άλλη κοινωνική ή επαγγελματική κατηγορία. Το ίδιο πρέπει να προσέχουμε και στον μικρόκοσμο της οικογένειας. Ας μην ξεσπάμε στα παιδιά ή στους συντρόφους. Η οργή μετουσιώνεται...
Είναι ο κατάλληλος καιρός για να επιχειρήσουμε να κάνουμε πράγματα που δεν κάναμε ως τώρα. Χειρονακτικές εργασίες μέσα στο σπίτι, ανάπτυξη κηπουρικών γνώσεων, ράψιμο ρούχων κλπ, είναι εργασίες που μπορούν να γεμίσουν με χαρά γιατί είναι δημιουργικές.
Συμμετέχουμε στα κοινά. Τα κοινά αφορούν τόσο την πολυκατοικία, όσο και το δήμο, το σχολείο του παιδιού, συλλόγους κλπ.
Η βία δεν είναι τρόπος αντιμετώπισης. Η επιθετικότητα μπορεί να στραφεί σε δημιουργικές οδούς και να φέρει εξαιρετικά αποτελέσματα. Η μη βία δεν σημαίνει παθητικότητα. Το μαλακό γίνεται σκληρό και το σκληρό μαλακό (από τα κλασικά κείμενα των Κινέζων).
Προσπαθούμε να κρατούμε τη σκέψη μας καθαρή μέσω του διαλόγου.
Η ευελιξία είναι το κλειδί σε κάθε κρίση (προσωπική ή κοινωνική). Μπορούμε να την αναπτύξουμε ψάχνοντας να βρούμε περισσότερες από μία λύσεις για κάθε πρόβλημα.
Ευκαιρία να κερδίζουμε λιγότερα δουλεύοντας λιγότερο και έχοντας περισσότερο χρόνο. Ο ελεύθερος χρόνος είναι πολύτιμος και για να τον έχουμε πρέπει να περιορίσουμε τις ψευδείς ανάγκες («νεοανάγκες»).
Περιορισμός του αλκοόλ και όλων των ψυχοτρόπων ουσιών. Σε περιόδους προσωπικών κρίσεων, αλλά και όταν αυξάνονται τα καταθλιπτικά συμπτώματα η φυγή στις ουσίες μόνο καταστροφική μπορεί να είναι. Ο άνθρωπος που δεν έχει μεθύσει δεν έχει δει το Θεό, αλλά χρειάζεται σύνεση ή όποια τέτοια κατανάλωση τώρα.
Αυτάρκεια, συνεργασία, αλληλεγγύη πρέπει να αναβιώσουν.
Επιστροφή στην επαρχία. Οι άνεργοι που προέρχονται από κάποιο χωριό μπορούν να ξαναδοκιμάσουν εκεί την τύχη τους, ζώντας περισσότερο ανθρώπινα και με λιγότερη εξάρτηση από το κράτος. Μακάρι να γίνει η κρίση η ευκαιρία αναβίωσης της ελληνικής επαρχίας που τόσο εγκαταλήφθηκε τις τελευταίες δεκαετίες κυνηγώντας το όνειρο της μεγαλούπολης.
Δημιουργία δικτύων (τυπικών ή άτυπων) αλληλοϋποστήριξης και αλληλοβοήθειας που δεν στηρίζονται σε χρηματική συναλλαγή.
Αξιοποίηση των νέων τεχνολογικών μέσων και συνεχή ενημέρωση, αλλά όχι ασυλλόγιστη κατανάλωση νέων συσκευών.
Ξαναβρίσκουμε την επιθυμία. Μέσα στη μαλθακότητα του προηγούμενου διαστήματος εξαιτίας της πληθώρας των ερεθισμάτων και στην μετατροπή μας από πολίτες σε καταναλωτές χάσαμε την πραγματική επιθυμία κυνηγώντας τις νεοανάγκες. Χωρίς επιθυμία δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ελευθερία.
Μαθαίνουμε ζώντας ότι τίποτα στη ζωή δεν είναι απόλυτα σταθερό και αμετάβλητο. Ακόμη και η φράση "Έχω τα δυο πόδια στη γη" καταρρίπτεται όταν σκεφτούμε τον σεισμό. Δεν υπάρχει ποτέ απόλυτη ασφάλεια. Μόνο εσωτερικά μπορεί να επιτευχθεί γνωρίζοντας ότι η πραγματικότητα μεταβάλλεται συνεχώς θέλοντας και μη.
Σε περιόδους κρίσης αυτό γίνεται ακόμη πιο έντονο. Δεν ξέρουμε τι θα γίνει αύριο. Αισθανόμαστε στο μετέωρο σημείο μηδέν (η φυσική μπρορεί καλύτερα να περιγράψει αυτό το φαινόμενο του εκκρεμούς). Από τη μια πλευρά είναι ο Κίνδυνος κι από την άλλη η Ευκαιρία. Από αυτά τα δύο συνθετικά φτιάχνεται και στα κινεζικά το ιδεόγραμμα της κρίσης: 危(wēi=κίνδυνος)+机 (jī=ευκαιρία).
Ψυχαναλυτικά θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι από τη μια μεριά είναι η αρχή του Θανάτου και από την άλλη η αρχή της Ζωής, δηλαδή, από τη μια είναι η διαβολή (και ο διαχωρισμός, διάσπαση, χωρισμός, καταστροφή και διάλυση) κι από την άλλη η σύνθεση (και ότι άλλο συνδέει και προάγει τη δημιουργία και τη χαρά).
Κι επειδή δεν μπορώ να αποχωριστώ τη δραματοθεραπευτική ιδιότητά μου, σκέφτομαι τη μεταφορά του Τιτανικού που χρησιμοποιήθηκε πρόσφατα για την Ελληνική κρίση και την καταστροφική προοπτική που μεταφέρει. Θα πρότεινα την αντικατάστασή της από μία άλλη μεταφορά που σχετίζεται με τη θάλασσα και το σκάφος (είτε αυτό είναι μία αναπαράσταση του ατόμου, της μικρής ομάδας, της κοινωνίας ή και του πλανήτη). Ας ξεκινήσουμε όμως από αυτό που μπορούμε και αφορά τη σφαίρα επιρροής μας...
Κλείνοντας παραθέτω αυτό το παράδειγμα της μεταφοράς ενός ιστιοπλοϊκού μέσα στη θάλασσα μέσα από μία δουλειά που είχα κάνει με μία ομάδα σε εταιρικό περιβάλλον. Επιδίωξη στην κρίση είναι να περάσουμε από την κατάσταση της επίπλευσης (ωσάν φελλοί) στην κατάσταση της ναυσιπλοΐας που προκύπτει από οργάνωση, σχεδιασμό βάση στόχων, χάραξη ρότας και συνεργασία.
Κλείνοντας παραθέτω αυτό το παράδειγμα της μεταφοράς ενός ιστιοπλοϊκού μέσα στη θάλασσα μέσα από μία δουλειά που είχα κάνει με μία ομάδα σε εταιρικό περιβάλλον. Επιδίωξη στην κρίση είναι να περάσουμε από την κατάσταση της επίπλευσης (ωσάν φελλοί) στην κατάσταση της ναυσιπλοΐας που προκύπτει από οργάνωση, σχεδιασμό βάση στόχων, χάραξη ρότας και συνεργασία.
