Στην διπλωματική μου εργασία (Σταύρου, 2022) «Μπορούν να αναπνεύσουν οι υπεξούσιοι;» διερεύνησα την αναπνοή ως υβριδικό φαινόμενο οργανικότητας και σχετίζεσθαι, εξετάζοντας την στο πλαίσιο της βιοπολιτικής, της κοινωνικής ανισότητας και της πνευματικότητας.
Ως εφαλτήριο σημείο βρίσκεται η ιδέα ότι η αναπνοή δεν είναι μόνο βιολογική διαδικασία, αλλά και πολιτικό διακύβευμα, που αντικατοπτρίζει δυναμικές κυριαρχίας και αντίστασης (βλ. επίσης Gorska 2016， Αθανασίου 2020).
Στο πλαίσιο της τρέχουσας πολιτικής κρίσης στην Ελλάδα, η υπόθεση των Τεμπών (2023) αποτελεί σημείο σύγκλισης για μια κριτική ανάλυση της σχέσης μεταξύ Αέρα και Νεκροπολιτικής.
Ο Αέρας ως Πολιτικό Δικαίωμα και η Συμβολική Βία της αφαίρεσης του
Ο αέρας και η αναπνοή αποτελούν «κεφάλαια» (Σταύρου 2022) που κατανέμονται ανισομερώς ανάλογα με την κοινωνική θέση (Harvey 1989).
Η πρόσβαση σε καθαρό αέρα, όπως και η δυνατότητα να «αναπνέει» κανείς χωρίς φόβο και χωρίς πίεση είναι δείκτες κοινωνικής δικαιοσύνης και ευημερίας.
Στην Αμερική, η έκφραση «I can’t breathe» (Gorska), που απέκτηκε παγκόσμια απήχηση μετά τη δολοφονία του George Floyd (2020), αναδεικνύει πώς η σωματική ασφυξία μεταφράζεται σε μεταφορά για μία μακροχρόνια συστημική καταπίεση.
Στην Ελλάδα, το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη—όπου 57 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους λόγω εγκληματικής αμέλειας, παρατυπιών-παράνομων ή μη, κακής υποδομής, αποτελεί ένα τραγικό παράδειγμα αυτής της νεκροπολιτικής (Mbembe, 2003) που προκύπτει από πολλούς παράγοντες. Η έλλειψη αυτοματισμών, η παρακμή του σιδηροδρομικού δικτύου και η κυβερνητική αδιαφορία αποτελούν σύμπτωμα μιας πολιτικής που θυσιαστικά εγκαταλείπει τους πολίτες σε καταστάσεις κινδύνου και ανασφάλειας.
Το δυστύχημα στα Τέμπη δεν ήταν απλώς ένα «δυστύχημα», αλλά η εκδήλωση δομικών ανισοτήτων στην Ευρώπη, που σχετίζονται με την πολιτική της αφαίρεσης του οξυγόνου.
Οι επιβάτες, παγιδευμένοι σε καμένα βαγόνια, αλλά και αβοήθητοι έξω, όπου κάηκαν αργότερα σε κατάσταση ασφυξίας υπήρξαν θύματα ενός κράτους που χαρακτηρίζεται από έλλειψη επενδύσεων, αποδιοργάνωση, διαφθορά και υποστελέχωση. Όλα αυτά αποκαλύπτουν μια νεκροοικονομία (μια οικονομία δηλαδή που οδηγεί στον θάνατο) (Mbembe, 2019), όπου η ζωή των πολιτών υποτάσσεται σε οικονομικά κριτήρια και κίνητρα.
Το ίδιο συμβαίνει και στις περισσότερες υποδομές της χώρας, αλλά και στην υποστελέχωση της υγείας, όπως συμβαίνει σε πολλές χώρες του τρίτου κόσμου, συνέπεια του μνημονίου, αλλά και μεταγενέστερων πολιτικών επιλογών.
Αν, όμως, όλα τα προηγούμενα έστειλαν στον θάνατο από ασφυξία 57 νέους συνανθρώπους μας, η απουσία της Δικαιοσύνης και οι όποιες επιχειρήσεις συγκάλυψης και πολιτικής αδιαφορίας και ανευθυνότητας, επιχειρούν να επεκτείνουν τη νεκροπολιτική φίμωση στο σύνολο της κοινωνίας. Γιατί η δικαιοσύνη δίνει ανακούφιση σε όλους.
"Χωρίς οξυγόνο" χιλιάδες στους δρόμους, στην Ελλάδα και το εξωτερικό, διεκδικόντας Αέρα.
"Αέρα"φώναζαν κι οι πρόγονοι κατά τον β' παγκόσμιο πόλεμο...
Οι επισφαλείς ζωές μας στην Ελλάδα σήμερα δείχνουν ότι η βιωσιμότητα της ύπαρξης εξαρτάται από την πολιτική αναγνώριση της ευπάθειας (βλ. Butler 2009).
Έτσι, η αντίδραση της κοινωνίας—με μαζικές διαδηλώσεις και απαιτήσεις για Δικαιοσύνη—αποτελεί πρωτίστως μια μορφή αναπνευστικής αντίστασης.
Οι πολίτες, μέσω της συλλογικής φωνής τους, διεκδικούν το δικαίωμα να «αναπνέουν» σε ένα σύστημα που τους στερεί την ασφάλεια και την διαύγεια. Διεκδικούν την ανακούφιση από τη δυσωδία και την απουσία οξυγόνου!
Από την Πνευματικότητα στη Συλλογική Δράση
Τα πνεύματα των νεκρών, όπως γίνεται και στον Μάκβεθ, γίνονται καθοδηγητές της κάθαρσης.
Το τραύμα γίνεται συλλογικό γιατί αφορά όλους.
Οι απαιτήσεις για διαφάνεια και δικαιοσύνη μπορούν να αντιμετωπισθούν ως βιοποιητικές πρακτικές (Fishel, 2017), όπου η κοινωνία, αναλαμβάνοντας την ευμενίδεια δράση από τα «κάτω», ασκεί πίεση για συστημική μεταρρύθμιση και δικαιοσύνη για την αποκατάσταση της ύβρεως.
Με βάση μια βιο-κοινωνική ανθρωπολογική προσέγγιση, η αναπνοή δεν είναι απλώς μια βιολογική διαδικασία, αλλά πολιτική λειτουργία που εκφράζει ισορροπίες δύναμης και σύγκρουσης ή και εξόντωσης (βλ. θαλάμους αερίων για την εξόντωση των Εβραίων από τους ναζί).
Από την εικόνα του καπνού προς το κινεζικό ιδεόγραμμα 气 (qi=αέριο, αέρας, άρωμα, ενέργεια ) Σταύρου 2022.
Από την Πνευματικότητα στη Συλλογική Δράση
Τα πνεύματα των νεκρών, όπως γίνεται και στον Μάκβεθ, γίνονται καθοδηγητές της κάθαρσης.
Οι αναθυμιάσεις στον τόπο του δυστυχήματος, αλλά και η δυσωδία της αδιαφάνειας που δεν είναι εφικτό να καλυφθεί, παρά τις προσπάθειες, απειλούν να πνίξουν όλη την κοινωνία.
Οι συνθήκες επισφάλειας αλλά και η απουσία δικαιοσύνης τοποθετεί την κοινωνία στην θέση της Αντιγόνης απέναντι στον Κρέοντα-εξουσία.
Το οικογενειακό δίκαιο, αλλά και η αξίωση για την τιμή των νεκρών, γίνονται πιο σημαντικές από καθετί άλλο.
Το τραύμα γίνεται συλλογικό γιατί αφορά όλους.
Τα κινήματα αντίδρασης μετά τα Τέμπη εμφανίζουν μια πολιτική της Σύμπνοιας, μακριά από κομματικές παρατάξεις: η συμμετοχή σε διαδηλώσεις, η δημιουργία συλλογικών δικτύων αλληλεγγύης και η πίεση για θεσμικές αλλαγές αποτελούν μορφές κοινής «αναπνοής» που αντιστέκονται στην πολιτική ασφυξία και δημιουργούν έναν "κυματισμό", που έγινε αισθητός και που δύναται να γίνει και τσουνάμι εξαιτίας όλων αυτών των παραγόντων.
Οι απαιτήσεις για διαφάνεια και δικαιοσύνη μπορούν να αντιμετωπισθούν ως βιοποιητικές πρακτικές (Fishel, 2017), όπου η κοινωνία, αναλαμβάνοντας την ευμενίδεια δράση από τα «κάτω», ασκεί πίεση για συστημική μεταρρύθμιση και δικαιοσύνη για την αποκατάσταση της ύβρεως.
Αυτή η κοινωνική δυναμική, βάση της έννοιας της επιτελεστικότητας (Butler, 1993), μεταθέτει τα υποκείμενα από παθητικούς δέκτες πολιτικής, σε δράστες που διαμορφώνουν το πεδίο μέσω της συλλογικής δράσης. Άλλωστε, ο καθένας και η καθεμιά θα μπορούσε να είναι στον συρμό που εκτροχιάστηκε ή ακόμη χειρότερα τα παιδιά μας.
Όπως και στην τραγωδία, η ύβρις δημιουργεί ένα συλλογικό τραύμα το οποίο για να επουλωθεί απαιτείται η Δικαιοσύνη. Μία δίκη χωρίς συγκάλυψη, θα επιφέρει ανακούφιση στον πληθυσμό γιατί θα ενισχύσει το αίσθημα ασφάλειας και ταυτόχρονα θα λειτουργήσει ως πλαίσιο επεξεργασίας του τραύματος.
Συμπεράσματα
Συμπεράσματα
Με βάση μια βιο-κοινωνική ανθρωπολογική προσέγγιση, η αναπνοή δεν είναι απλώς μια βιολογική διαδικασία, αλλά πολιτική λειτουργία που εκφράζει ισορροπίες δύναμης και σύγκρουσης ή και εξόντωσης (βλ. θαλάμους αερίων για την εξόντωση των Εβραίων από τους ναζί).
Η τραγωδία στα Τέμπη θυμίζει ότι η συλλογική αντίσταση γίνεται μια πράξη αναπνευστικής απελευθέρωσης, μία διεκδίκηση για οξυγόνο, διεκδίκηση για συλλογική ανακούφιση.
Σε μία περίοδο κρίσεων (κλιματική, οικονομική, πολιτική) η προστασία του δικαιώματος στον αέρα απαιτείται να γίνει προτεραιότητα.
Για περισσότερα:
Σταύρου, Δ. Κ. (2022). Μπορούν να αναπνεύσουν οι υπεξούσιοι; Η αναπνοή ως υβρίδιο οργανικότητας και σχετίζεσθαι. Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. https://beta-pandemos.panteion.gr/handle/123456789/11418".
(Θα βρείτε στην εργασία και τις υπόλοιπες πηγές όπως αναγράφονται στο κείμενο).
