Η ψυχολογική διάσταση του καρκίνου του μαστού

Frida Kahlo

(Εισήγηση που παρουσιάστηκε το Νοέμβρη του 2014, σε εκδήλωση για τον καρκίνο του μαστού, που διοργάνωσε  ο Σύλλογος Γυναικών Λυκόβρυσης-Πεύκης). 

Κάθε απότομη αλλαγή στο σώμα, που γίνεται λιγότερο ή περισσότερο αισθητή, προκαλεί άγχος και επιστρατεύει αρχαϊκές ψυχικές άμυνες, μιας και το σώμα μας συνδέεται άμεσα με την ταυτότητα. Στιγμές τέτοιες βιώνουμε όλοι χωρίς απαραίτητα να υπάρχει κάποια ασθένεια. 
Στην εφηβεία τα παιδιά κάθονται ώρες στον καθρέφτη ενώ στην εγκυμοσύνη ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών εμφανίζουν ευαλωτότητα κατά την λοχεία. Ακόμη και η ορμονική αλλαγή που προκαλεί η περίοδος στη γυναίκα είναι ικανή να την κάνει να αισθανθεί τρωτή. Το ίδιο ισχύει και για την απότομη αλλαγή βάρους. 
Ωστόσο, το άγχος, κι εύλογο είναι, μεγαλώνει ακόμη περισσότερο όταν τις αλλαγές τις προκαλεί μία ασθένεια. Και αν μιλούμε για καρκίνο είναι η ασθένεια-φόβος όλων! Αυτήν που δεν τολμάμε ούτε κάν να την πούμε με το όνομά της προσπαθώντας συχνά να την ξορκίσουμε. Παρόλα αυτά, με την πρόοδο της ιατρικής πολλοί καρκίνοι θεραπεύονται κι έτσι  o καρκίνος από "θανατηφόρος" νόσος έχει μετονομαστεί σε "χρόνια". 

«Πρώτα νοσεί η ψυχή και μετά το σώμα» λέει ο Ιπποκράτης.

Υπό αυτή την έννοια και μέσα από μία ολιστική προοπτική, κάθε ασθένεια αποτελεί μία κρίση. Κρίση, διδασκόμαστε από τους κινέζους σημαίνει ταυτόχρονα κίνδυνος και ευκαιρία. 
Μία καμπάνα που χτυπά η αρρώστια και αυτό που διακυβεύεται είναι η ίδια η ζωή. 

Αλλά ποια ζωή; 

Μήπως απαιτούνται αλλαγές; Βελτίωση στην ποιότητα ζωής; Στον τρόπο που σκεφτόμαστε, που σχετιζόμαστε;

Καρκίνος σημαίνει αλλαγή της συμπεριφοράς των κυττάρων. Τα κύτταρα στην περιοχή-έδρα της νόσου αυτή μεταλλάσσονται σε  αυτοκαταστροφικά και αυτή η αυτοκαταστροφή εξαπλώνεται και στις γύρω περιοχές ώσπου να έρθει ο θάνατος αν δεν σταματήσει κάτι αυτή την καταστροφική διεργασία. Καρκίνο παθαίνουν όλα τα έμβια όντα. Τα ζώα αλλά και τα φυτά... 
Είναι λοιπόν μία φυσική και ταυτόχρονα ανώμαλη διεργασία. 

Τι είναι αυτό που κάνει τα κύτταρα να αλλάζουν συμπεριφορά όταν δεν έχουμε εμφανείς λόγους, όπως είναι μία διαρροή ραδιενέργειας, μία τοξική μόλυνση, μία ιογενή καρκινογένεση; 
Πώς μπορεί κάποιος που έχει ένα γονίδιο από καρκινοπαθείς προγόνους να μην αναπτύξει ποτέ καρκίνο κι άλλοι που δεν έχουν τέτοια προδιάθεση να αναπτύσσουν;

Πρόσφατα έγραψα ένα άρθρο για τις τοξικές συμπεριφορές. Και όπως έλεγα και στο άρθρο η αναφορά στην τοξικότητα των συμπεριφορών δεν είναι μεταφορική. Κάθε συναίσθημα που αισθανόμαστε μεταβάλλει το βιοχημικό περιβάλλον του σώματος μέσω των ορμονών κυρίως. Αυτό σημαίνει ότι αν για παράδειγμα είμαστε πολύ καιρό θλιμμένοι αλλάζουμε το σώμα μας κι οι συνάψεις των νευρώνων μας δεν μεταβιβάζουν το μήνυμα της χαράς πια, ατονούν. Όταν λοιπόν ζούμε με άγχος ή θλίψη ή καταπιεσμένο θυμό για χρόνια υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να ξεσπάσει μία ασθένεια από ό,τι αν δεν υπήρχαν. Η ψυχολογία παίζει έναν πάρα πολύ σπουδαίο παράγοντα καθώς καθορίζεται το εσωτερικό περιβάλλον του σώματος μέσα από τα συναισθήματα. Θα επιστρέψω και πάλι στους Κινέζους που μελετώ τα τελευταία χρόνια, των οποίων η ιατρική αναφέρεται στον καρκίνο ως την ασθένεια της μνησικακίας. (Δεν συμφωνώ απόλυτα ωστόσο θεωρώ ότι καλό θα ήταν να ληφθεί υπόψη ως επιπλέον πληροφορία).

 Όπου κι αν εμφανιστεί ο καρκίνος, σε όποιο όργανο, ή περιοχή αυτή γίνεται όχι μόνο από το ίδιο το άτομο αλλά και από το περιβάλλον του πηγή προβληματισμού, για να αναρωτηθεί τι έφταιξε. Είναι, ξέρετε, αυτοματισμός της ανθρώπινης ψυχής η αναζήτηση της αιτιότητας και της ευθύνης και αναπόφευκτα μετά από κάθε καταστροφή αναζητούμε τον φταίχτη. 

Έτσι ακούμε συχνά: "Κάπνιζε πολύ", για τον καρκίνο του πνεύμονα, "καθόταν πολλή ώρα στον ήλιο χωρίς προστασία" για άλλους καρκίνους. Φράσεις που εν μέρει στηρίζονται σε ιατρικές αποδείξεις κι εν μέρει όχι, καθώς πρέπει οπωσδήποτε να βρεθεί η αιτία. 

Μία θα λέγαμε νευρωτική αλλά εξαιρετικά συχνή απόδοση (που δεν ομολογείται εύκολα ωστόσο) είναι να βιώνεται η ασθένεια ως τιμωρία. Ψάχνει το νευρωτικό άτομο να δει αν έφταιξε σε κάτι και αισθάνεται (χωρίς να τολμά να το ομολογεί συνήθως) ότι τιμωρείται με μία σοβαρή ασθένεια.

Μία άλλη συνήθης απόδοση η οποία έχει μία βάση είναι η κληρονομικότητα.

Ένας τέτοιος καρκίνος είναι ο καρκίνος του μαστού.  Το πρόβλημα είναι τι επιδρά σε αυτή την κληρονομικότητα. Γιατί όλοι από την άλλη συνηγορούν στο ότι ο καρκίνος είναι πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Είναι το γονίδιο αυτοφυές; Σχετίζεται άραγε ο γονότυπος του DNA  που μεταδίδεται από γενιά με άλλους παράγονες που τον ενδυναμώνουν ή το αντίθετο; 

Σήμερα περισσότερο από ποτέ το δίλημμα γονίδιο-περιβάλλον έχει εξασθενίσει. Η βιολογία κοινωνικοποιείται θα λέγαμε αποτελώντας μία πολύ ενδιαφέρουσα σύνθεση.

Αυτό σημαίνει ότι αν για παράδειγμα η μητέρα μου έχει καρκίνο του μαστού κι εμφανίζω κι εγώ (κι εδώ οι γιατροί δικαίως μιλούν για κληρονομικότητα) γιατί γίνεται αυτό με έναν τρόπο αυτόματο ή μήπως παρεμβαίνουν κι άλλοι παράγοντες;
Για να εξηγήσω λίγο περισσότερο αυτό που εννοώ. 
Υποστηρίζω και νομίζω ότι είναι μία άποψη που κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος, ότι παράγοντες όπως η ταύτιση με συμπεριφορές των γονιών μπορεί να γίνει αιτία αναπαραγωγής μίας ασθένειας. Όχι ότι το χρωμόσωμα δεν υπάρχει, αλλά ότι για να γίνει το λανθάνον έκδηλο χρειάζεται και κάτι ακόμη. Και εκεί νομίζω ότι η απάντηση σε μεγάλο βαθμό είναι η ψυχική ταύτιση. Αν δούμε ένα άλλο παράδειγμα... Μαθαίνω από τους γονείς μου ότι όταν ενοχλούνται μεταξύ τους κρατούν μούτρα, (παθητική επιθετικότητα) και κάνω κι εγώ το ίδιο στην σχέση μου σήμερα με έναν τρόπο φυσικό, αυτόματο, χωρίς ποτέ να έχω σκεφτεί την προέλευση αυτής της συμπεριφοράς.

Η άποψη μου λοιπόν για τον καρκίνο είναι ολιστική και συμπεριλαμβάνει και το νου. Άλλωστε ο ρόλος του στρες και της θλίψης όλο και περισσότερο μπαίνουν στις πρώτες συνεντεύξεις (αν και ακόμη συνήθως άτυπα) του γιατρού με τον ασθενή. Π.χ. "Στενοχωρηθήκατε τελευταία για κάτι;" "Είχατε πολύ άγχος;"... Έτσι φαίνεται σε πολλές περιπτώσεις ότι έχουμε πιθανόν και καρκινογενετικές συμπεριφορές κι αν θέλετε μπορούμε να το συζητήσουμε στο τέλος.

Η χειρουργική παρέμβαση αναπόφευκτη πολλές φορές για την επιβίωση δεν παύει να αποτελεί μία βίαιη-επιθετική παρέμβαση στο σώμα. Ιδιαίτερα όταν πρέπει να αφαιρεθεί ένα τμήμα του σώματος τότε το θέμα γίνεται ακόμη πιο περίπλοκο...

-Το άγχος ευνουχισμού ξυπνά (και δικαίως αφού έχουμε πράγματι έναν ευνουχισμό). Κι αυτός ο ευνουχισμός είναι σε πολλά επίπεδα. Η γυναίκα χάνει το στήθος, τα μαλλιά από την χημειοθεραπεία (άλλο σημαντικό στοιχείο της θηλυκότητας) και κινδυνεύει να χάσει την ίδια την ζωή.

Αν το πρότυπο του άντρα σχετίζεται με την δύναμη (τον φαλλό) τότε το γυναικείο πρότυπο σχετίζεται με την ομορφιά. Και το στήθος βιώνεται ως στολίδι στο γυναικείο σώμα. Γιαυτό και χρησιμοποιώ τον όρο του ευνουχισμού.

Ναρκισσιστικό πλήγμα η κάθε ασθένεια,  πόσο μάλλον όταν καλείται να χαθεί ένα τμήμα του σώματος που έχει συνδεθεί με την έλξη προς το άλλο φύλο, την μητρότητα, την θηλυκότητα. Στην ουσία πλήττεται ναρκισσιστικά η γυναικεία πλευρά της γυναίκας σε όλα τα επίπεδα (θηλυκής, ερωμένης, μητέρας, τροφού). 

H πρώτη εικόνα που εμφανίζεται στο google όταν βάλουμε το λήμμα "θηλυκότητα" (Νοέμβριος 2014)

Το στήθος είναι το πιο εμφανές χαρακτηριστικό της ταυτοποίησης του φύλου που είναι εμφανές. Έτσι αφαιρώντας το μπαίνουμε λίγο περισσότερο στον κόσμο των αντρών, ή σε κάτι που είναι ενδιάμεσο, μεθόριο. 

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτού είναι ο κόσμος των Αμαζόνων που μπαίνουν, αφαιρώντας τον έναν μαστό στον ανδροκρατούμενο χώρο της ένοπλης μάχης. Αφαιρούσαν το στήθος για να διευκολύνεται η χρήση του τόξου.

Το κομμένο στήθος μπορεί να σοκάρει καθώς όπως είπαμε βάζει την γυναίκα σε μία μεθόριο. Κι όποιος είναι στο σύνορο βιώνεται απειλητικά από την κοινωνία. Γιαυτό και στα μορφοείδωλα των σύγχρονων αμαζόνων, όπως είναι ηρωίδες σαν την Ζίνα για παράδειγμα, το στήθος όχι μόνο δεν απουσιάζει, αλλά είναι και πλούσιο. 

-Η προβληματική για την εικόνα του σώματος διαταράσσεται (πόσο μάλλον αν σκεφτούμε ότι οι περισσότερες γυναίκες έχουν μάλλον κακή άποψη για το σώμα τους ήδη από πριν). Ιδιαίτερα σε ό,τι έχει να κάνει με την θηλυκότητα.

Η γυναίκα που νοσεί χρειάζεται απαραίτητα ψυχική στήριξη και θεραπεία. Είναι σημαντικό να δούμε στοιχεία όπως:

1) Πού αποδίδει κανείς την ασθένεια; (π.χ. κακή ζωή, στενοχώρια, τιμωρία)

2) Ποια η σχέση με την θηλυκή ταυτότητα πριν την ασθένεια;

3) Έχει επιτευχθεί η μητρότητα και ο θηλασμός ή έρχεται η ασθένεια πριν;

4) Υπάρχει σύντροφος;

5) Αν υπάρχει πώς είναι η σχέση μαζί του;

6) Τι υποστηρικτικό περιβάλλον υπάρχει γύρω;

7) Ο άξονας "Ευελιξία-Ακαμψία" της προσωπικότητας της γυναίκας.

8) Έχει παιδιά;

Όπως και νά'χει η ασθένεια φέρει συναισθήματα άγχους, ενοχής, αγωνίας.

Η συναισθηματική κατάσταση έχει στάδια.

1) Σοκ

2) Άρνηση

3) Θυμός-ενοχή

4) Άγχος για την επιβίωση

5) Αποδοχή

6) Αντιμετώπιση

Η όποια αλλαγή στο σώμα χρειάζεται κάποιον χρόνο προκειμένου το άτομο να επανακατοικήσει το νέο σώμα. Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότερες παρεμβάσεις ογκοπλαστικής δεν γίνονται αμέσως μετά την μαστεκτομή.  

Όπως και νά’χει παράλληλα με την ιατρική θεραπευτική παρέμβαση η γυναίκα που πάσχει από μία σοβαρή ασθένεια χρειάζεται στήριξη τόσο από το περιβάλλον της όσο και από έναν ειδικό. Αν δεχτούμε την άποψη ότι η ασθένεια είναι μία ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά στον τρόπο ζωής ή στον τρόπο που συμπεριφέρεται κανείς τότε η ψυχοθεραπεία είναι απαραίτητη καθώς αντιμετωπίζεται το άγχος και η κατάθλιψη αλλά και μεταβάλλονται σχήματα συμπεριφοράς που είναι δυσλειτουργικά όχι μόνο για την ψυχή αλλά και για το σώμα.

Από τους ανθρώπους με καρκίνο που ήρθαν για ψυχοθεραπεία κανείς δεν έχει κανείς κάνει μετάσταση αργότερα. Δεν γνωρίζω με σιγουριά αν είναι τυχαίο. Ωστόσο, έχω διαπιστώσει ότι υπάρχουν κάποια κοινά στοιχεία ανάμεσά τους κι αυτό έχει κυρίως να κάνει με την διαχείριση των συναισθημάτων. 

Συνήθως ο καρκινοπαθής είναι ο τύπος που τα "καταπίνει", σε αντίθεση με τον εξωστρεφή και φωνακλά τύπο που κινδυνεύει από καρδιά. Υπάρχουν τελευταία έρευνες που επιβεβαιώνουν την σύνδεση της ψυχολογικής κατάστασης και της καρκινογένεσης, όπως της Ελληνίδας ψυχαναλύτριας Μ. Αβέρωφ Αϊζενστάιν, που είδε ότι πιο ανώριμες προσωπικότητες (νευρωτικές, καταθλιπτικές κλπ) είναι πιο επιρρεπείς στον καρκίνο από ό,τι πιο ώριμες προσωπικότητες. 

Κι αυτό είναι λογικό, καθώς μία πιο ώριμη προσωπικότητα διαχειρίζεται καλύτερα το άγχος και βρίσκει επίσης ευκολότερα διεξόδους από την θλίψη, αφού ολοκληρώσει το πένθος από μία απώλεια. Τέλος, δεν κατακρατά τοξικά συναισθήματα ούτε τα εξεσφεντονίζει στον απέναντι με ορμή (όπως είπαμε πριν ο ευάλωτος στα καρδιοαγγειακά) αλλά τα μεταβολίζει, δεν διστάζει να εγκαταλείψει σχέσεις βλαβερές, δεν κρατά μνησικακία. Με λίγα λόγια αποφεύγει την ψυχική δηλητηρίαση.