Ο όρος "υποκείμενο" είναι ο κατεξοχήν όρος των κοινωνικών επιστημών, καθώς όλοι οι κοινωνικοί επιστήμονες κι όχι μόνο οι ψυχολόγοι, αναγνωρίζουν ότι το άτομο ή όποια άλλη κοινωνική οντότητα, δεν είναι αυτοκαθορισμένο.
Όπως και το άτομο υπόκειται στην ιστορική στιγμή, τον τόπο, οικονομικές και άλλες παραμέτρους της εποχής, έτσι και το ζευγάρι αλλά και η ίδια η οικογένεια είναι υποκείμενα της εποχής.
Σήμερα παρατηρούμε μία μεγάλη αλλαγή στο ζευγάρι σε σχέση με το ζευγάρι μερικών δεκαετιών πριν. Η αυτοπραγμάτωση των ατόμων σήμερα εμφανίζεται ως ανάγκη, κάτι που παλαιότερα δεν διανοείτο, ή ίσως να γινόταν μέσα από άλλους δρόμους. Φυσικά, παρεμβαίνουν και οικονομικοί και πολιτισμικοί παράγοντες κι έτσι διαφορετικά στοιχεία βλέπουμε στην κάθε περίπτωση.
Αν δούμε στατιστικά στοιχεία του γενικού πληθυσμού, το ζευγάρι αλλάζει. Έτσι, παρατηρούμε ότι παντρεύεται σε μεγαλύτερες ηλικίες από ό,τι παλιότερα, κάνει λιγότερα παιδιά και σε πολύ υψηλά ποσοστά καταλήγει σε διαζύγιο, ενώ δεν είναι λίγα τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια που διεκδικούν την έγγαμη συμβίωση.
Αυτά τα στοιχεία, λίγο πολύ τα αναγνωρίζουμε.
Ο λόγος που γράφεται αυτό το άρθρο σήμερα, είναι για να επιχειρήσουμε μία μεγαλύτερη κατανόηση του φαινομένου όπως σήμερα διαμορφώνεται αφενός κι αφετέρου να απαλλάξει (αν και πολύ φιλόδοξο σχέδιο μέσα από ένα άρθρο) τα μέλη του ζευγαριού από περιττή ενοχή ή το αίσθημα αποτυχίας.
Ο χρόνος για τον εαυτό και η αυτοπραγμάτωση ως ανάγκες της εποχής, η επαγγελματική ζωή και των δύο συντρόφων, η αποκοπή του κοινωνικού δεσμού από τις περιοχές προέλευσης-καταγωγής και ο ερχομός σε μεγάλες πόλεις-μετά την βιομηχανική επανάσταση, η δυσκολία να αναθρέψει ένα ή περισσότερα παιδιά το πυρηνικό ζευγάρι που δεν έχει βοήθεια από έξω είναι κάποιες από τις βασικές αιτίες διαζυγίων σήμερα. Στην περίπτωση της Ελλάδας, θα πρόσθετα επίσης, ότι πολλοί φτάνουν στον γάμο μην έχοντας επαρκώς ωριμάσει. Φυσικά είναι κάτι που το βρίσκουμε και σε άλλες χώρες, αλλά στην Ελλάδα, όπου απουσιάζει ένα τελετουργικό ενηλικίωσης ως κοινωνικός θεσμός, συχνά ο γάμος φαίνεται να έρχεται πρόωρα, ακόμη κι αν μιλάμε για μεγαλύτερες ηλικίες.
Η οικογένεια μέσα σε αυτές τις συνθήκες αλλάζει κι αυτή. Έτσι, βλέπουμε πολλές μονογονεϊκές οικογένειες, πολλά ζευγάρια που αρνούνται τον γάμο για εξωθεσμική συμβίωση, παιδιά που μεγαλώνουν με δύο ή και περισσότερους πατεράδες ή μητέρες και ετεροθαλή αδέλφια.
Πρόσθετα, το δικαίωμα για γάμους ομοφυλοφίλων ή η δημιουργία (φαντασιακών) οικογενειών που δεν στηρίζονται στις συγγένεια αίματος είναι τάσεις της εποχής που αλλάζουν όλο και περισσότερο τις αντιλήψεις μας αλλά και τις πρακτικές μέσα στην σχέση ζευγαριού όσο και στην οικογένεια.
Κάποιοι μπορεί να τρομοκρατούνται με τις αλλαγές. Ωστόσο πρέπει να σκεφτούμε ότι πάντα η ιστορία βρίσκεται σε μετάβαση και διαρκή αλλαγή. Συνήθως οι αλλαγές γίνονται σταδιακά και δεν τις αντιλαμβανόμαστε εκτός από τις περιόδους κρίσης όπου τότε γίνονται δραματικά γρήγορα με αντίστοιχες συνέπειες στον ψυχισμό των ανθρώπων. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι ανθρώπινες κοινωνίες βρίσκουν νέες ισορροπίες, νέες στρατηγικές επιβίωσης και φτιάχνουν νέα ήθη στις νέες συνθήκες.
Σήμερα τα μισά περίπου ζευγάρια στα αστικά κέντρα καταλήγουν στο διαζύγιο. Κάτι τέτοιο βιώνεται από πολλούς ως μία προσωπική αποτυχία. Και όμως... Είναι κυρίως υποκείμενα των καιρών.
Θυμάμαι μία αγαπημένη φίλη που έζησε στο Παρίσι το Μάη του '68. Μου περιέγραφε την κατάσταση με τον άντρα της τότε. "Αν ζούσαμε σε άλλη εποχή και άλλον τόπο δεν θα χωρίζαμε"....
Πράγματι, σκεφτείτε πόσο εύκολο ήταν να χωρίσει κανείς τον 19ο αιώνα;
Πόσο πιο εύκολο είναι να πάρει κανείς τέτοιες αποφάσεις και σήμερα σε μία πόλη από ό,τι σε ένα απομονωμένο χωριό;
Πόσο περισσότερο ή λιγότερο εύκολα χωρίζει ένας αστός από έναν εργάτη; Και κυρίως πώς το βιώνουν στην κάθε περίπτωση;
Ο γάμος είναι κοινωνικός θεσμός. Κοινωνικός θεσμός-θεμέλιο της κοινωνίας, καθώς μέσα από αυτόν ρυθμίζονται οι σχέσεις εξουσίας και δύναμης, αφού αποτελεί το μέσο μεταβίβασης περιουσίας και αξιωμάτων σε πολλές περιπτώσεις. Οι μορφές του γάμου λοιπόν αλλάζουν με βάση τις αλλαγές που συμβαίνουν στην κοινωνία. Πολλαπλοί σύντροφοι, όπως στην περίπτωση του Νεπάλ όπου μία γυναίκα παντρεύεται όχι μόνο τον άντρα της αλλά και τους αδερφούς του, ή στην περίπτωση της πολυγαμίας της Ανατολής όπου ένας άντρας μπορεί να παντρευτεί πολλές γυναίκες εφόσον μπορεί να τις συντηρήσει αυτές και τα παιδιά τους, είναι μόνο μερικές από τις μορφές που μπορεί ένας γάμος να πάρει σε διαφορετικές κοινωνίες. Παρόλη την ποικιλία των μορφών του, ο γάμος παραμένει διαχρονικός θεσμός, εξαιτίας ακριβώς της κοινωνικής του ρυθμιστικής λειτουργίας. Οι κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες βρίσκεται το ζευγάρι καθορίζουν όχι μόνο την μορφή του αλλά και τις πεποιθήσεις των μελών του, την καθημερινή τους ζωή, τις πρακτικές τους. Π.χ. το θέμα της ερωτικής ζήλειας διαφέρει μέσα στις εποχές, ή η ανατροφή των παιδιών, η λήψη των αποφάσεων, η αντίληψη που έχει ο καθένας για το φύλο του ή για την κατασκευασμένη κοινωνικά πάλη των φύλων. Αν μέσα σε αυτές τις γενικότερες κοινωνικές συνθήκες, προσθέσει κανείς και την ιστορία της οικογένειας προέλευσης, τις ταυτίσεις με γονεϊκά ή άλλα οικογενειακά πρότυπα, τότε ενισχύεται ακόμη περισσότερο ο ετεροκαθορισμός και κανείς δεν λειτουργεί πραγματικά αυτόφωτα.
Ωστόσο, παρά τον ετεροκαθορισμό από την κοινωνική στιγμή και τον πολιτισμό μέσα στον οποίο το ζευγάρι συνευρίσκεται, αυτό έχει μία αρκετά μεγάλη γκάμα δυνατοτήτων για να δημιουργήσει τις δικές του συνθήκες συμβίωσης. Η κοινωνία καθορίζει το πλαίσιο και τα άτομα δημιουργούν μέσα σε αυτό. Και εκεί βρίσκεται η μεγάλη πρόκληση των ατόμων αλλά και των ζευγαριών.
Έτσι, σήμερα ένα διαζύγιο δεν φέρει την ίδια βαρύτητα κοινωνικά απ΄ό,τι παλαιότερα καθώς είναι πολύ συχνό το φαινόμενο. Πάντα φέρει πόνο στα μέλη του ζευγαριού. Δεν μπορεί να απουσιάζει μία αίσθηση αποτυχίας και το γκρέμισμα του ιδεώδους της οικογένειας. Δεν ζουν όλοι καλά κι εμείς καλύτερα, όπως στα παραμύθια δυστυχώς. Αλλά από την άλλη, θα πρέπει να αναλογιστούν τα μέλη των διαζευμένου ζευγαριού ότι πέρα από την δική τους δράση και ευθύνη, είναι στιγματισμένοι από την εποχή τους. Αν βρίσκονταν μαζί σε άλλη εποχή, ενδεχομένως να μην χώριζαν κι ενδεχομένως να ήταν και ευτυχισμένοι μαζί.
Αλλά όπως είπαμε από τη μια είναι η εποχή, κι από την άλλη ένας βαθμός προσωπικής ευθύνης και δημιουργικότητας στις υπάρχουσες συνθήκες.
Στην Γαλλία όπου έχω ζήσει και διατηρώ την επαφή μου με την χώρα, ένα φιλικό μου ζευγάρι που για πολλά χρόνια ζούσε μαζί, αποφάσισε να παντρευτεί. Για περίπου έξι μήνες παρακολουθούσε ένα πρόγραμμα συμβουλευτικής και προετοιμασίας γάμου. Γιατί όπως κάθε μυστήριο, χρειάζεται μία προετοιμασία, μία διαδικασία μύησης στο πέρασμα που λέγεται γάμος. Και προετοιμασία δεν σημαίνει μόνο από που θα παρθεί το νυφικό και πού θα γίνει η δεξίωση...
Κατά τη γνώμη μου, όπως και πολλών άλλων συναδέλφων, τα μέλη του ζευγαριού που σκοπεύουν να παντρευτούν, θα έπρεπε να ακολουθούν ένα πρόγραμμα ευαισθητοποίησης σχετικά με τον γάμο και την δημιουργία δικής τους οικογένειας ή να μπαίνουν για κάποιον καιρό για προσωπική θεραπεία ή θεραπεία ζεύγους. Πιστεύω πραγματικά ότι κάτι τέτοιο θα αποτελούσε μία μεγαλύτερη εγγύηση όχι μόνο για έναν γάμο διάρκειας αλλά και για την προσωπική ευτυχία των μελών του ζευγαριού μέσα στον έγγαμο βίο.
