Το μυστικό της ευτυχίας είναι η ελευθερία
και το μυστικό της ελευθερίας είναι το θάρρος.
Θουκυδίδης (471-400 π.Χ.)
Η ψυχική ηλικία δεν έχει πάντα σχέση με την πραγματική.
Παιδιά τα οποία μεγαλώνουν με δυσκολίες μπορεί να ωριμάζουν γρηγορότερα και να
φέρονται σαν μικροί ενήλικες, ενώ ενήλικες μπορεί να φέρονται σαν παιδιά ή
έφηβοι. Σήμερα, λοιπόν, θα καταπιαστούμε με αυτό το θέμα και θα εξετάσουμε τα
βασικά ψυχικά χαρακτηριστικά κάθε ηλικιακής ομάδας. Κάποια από αυτά τα
χαρακτηριστικά μπορεί να μην χάνονται ποτέ ή ποτέ να μην εμφανίστηκαν και αυτό
σχετίζεται με τις συνθήκες και το περιβάλλον που μεγαλώνει ο άνθρωπος. Μερικά
είναι απαραίτητα για την ψυχική υγεία ενώ άλλα είναι επιζήμια αν παραμένουν ή
αν λείπουν.
Συνήθως, κάποιος εμφανίζει συμπεριφορές παιδικές, εφηβικές
(πολύ συχνά και βρεφικές) όταν συμβαίνει ένα τραύμα που χαρακτηρίζει αυτή την
περίοδο, ή αν το περιβάλλον, με τον τρόπο του, καθηλώνει το υποκείμενο σε ένα
στάδιο μην αφήνοντάς το να αναπτυχθεί ψυχικά.
Ας δούμε όμως τα χαρακτηριστικά της κάθε περιόδου,
χαρακτηριστικά που όπως είπαμε ξεπερνούν την πραγματική ηλικία του υποκειμένου
ενίοτε και μπορεί κάποιος να φέρεται με αυτό τον τρόπο πάντα ή για μεγάλη
χρονική περίοδο της ζωής.
Βρεφική ηλικία
Όσοι έχουν «κολλήσει» σε μία τέτοια περίοδο θεωρούν ότι δεν
μπορούν να επιβιώσουν χωρίς την απόλυτη εξάρτησή τους από κάποιον άλλον.
Ακριβώς όπως το ανθρώπινο βρέφος δεν είναι δυνατό να επιβιώσει χωρίς την
φροντίδα του ενήλικα, έτσι και αυτοί που έχουν προσκολληθεί σε αυτή την περίοδο
νοιώθουν την εξάρτησή τους από τον άλλο ως ζήτημα ζωής και θανάτου. Η απόλυτη
εξάρτηση είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου και ένα αίσθημα
αδυναμίας και ανικανότητας να σταθεί κάποιος στα πόδια του. Είναι επίσης οι άνθρωποι που δεν μιλούν για να εκφράσουν αυτό που νοιώθουν, αλλά περιμένουν τον άλλο να καταλάβει από μόνος του (όπως η μητέρα το βρέφος το οποίο δεν διαθέτει ακόμη λόγο).
Παιδική ηλικία
Κατά την παιδική ηλικία, ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να
συμμορφώνεται στις επιταγές των ενηλίκων. Δεν μπορεί να ελέγξει τις συνθήκες
που μεγαλώνει, τουλάχιστον ως την προεφηβεία. Σταδιακά αποκτά όλο και
μεγαλύτερο έλεγχο του περιβάλλοντος αλλά ακόμη είναι εξαρτημένος από τις
οικογενειακές συνθήκες που δεν έχει ο ίδιος επιλέξει, αλλά του έχουν δοθεί. Το
παιχνίδι είναι βασική και πολύ ευχάριστη δραστηριότητα του παιδιού όπως και η
απουσία κάθε ευθύνης. Επίσης, το παιδί θέλει να μάθει, έχει ενθουσιασμό και
είναι περισσότερο αυθόρμητο και παρορμητικό από τον ενήλικα. Ως χαρακτηριστικά
καθήλωσης στην παιδική ηλικία μπορούμε να δούμε κάποιον που αισθάνεται ότι δεν
ορίζει καθόλου τη ζωή του, αποδίδοντας τα πάντα στις εξωτερικές συνθήκες ή σε
άλλα κοντινά πρόσωπα. Επίσης, παρατηρούμε μία συμμόρφωση και συχνά τον ρόλο του
καλού παιδιού (που δεν μπορεί να πει όχι). Στα ωφέλιμα αυτής της περιόδου
ανήκει η χαρά της ζωής, το παιχνίδι, η φιλομάθεια, ο ενθουσιασμός.
Εφηβική ηλικία
Η εφηβική ηλικία χαρακτηρίζεται από την δόμηση της
ταυτότητας, την αποκαθήλωση των γονιών ως προτύπων, και την αναζήτηση νέων
συντρόφων έξω από την οικογένεια. Εκεί που το παιδί συμμορφωνόταν, τώρα ο
έφηβος, δυναμωμένος πια σωματικά, αντιδρά. Η αντίδραση έρχεται ως απάντηση στη
δράση των γονιών ή όποιας άλλης μορφής εξουσίας (καθηγητή, διευθυντή κλπ). Η
αντίδραση είναι σχεδόν αυτοματοποιημένη στον έφηβο. Δεν είναι προϊόν συνειδητής
απόφασης. Προέρχεται από την ανάγκη του να πάρει αποστάσεις από τους γονείς
πηγαίνοντας στο άλλο άκρο. Επίσης, στην εφηβεία έχουμε την αίσθηση
ψευδοανεξαρτησίας, αλλά η αυτονομία δεν έχει κατακτηθεί ακόμη. Οι ενήλικες
έφηβοι εμφανίζονται με το ίδιο νεύρο και ένταση που έχουν οι έφηβοι και με την αντίδραση ως κεντρική συμπεριφορά.
Επίσης, ενώ επιθυμούν διακαώς την ελευθερία, δεν γεύονται παρά σπασμωδικά
ψήγματα ψευδοανεξαρτησίας που τους γεμίζουν χαρά, αλλά μετά θλίψη γιατί
καταλαβαίνουν ότι είναι ουσιαστικά ανελεύθεροι.
Ενήλικη ζωή
Η ενήλικη ζωή χαρακτηρίζεται από την ανάληψη της ευθύνης. Ο
ενήλικας ξέρει τι θέλει και ποιος είναι. Η επιθυμία του είναι αυτή που κινεί
την πράξη του, αυτή που τον οδηγεί να θέτει στόχους τους οποίους προσπαθεί να
κατακτήσει. Η χαρά της ενήλικης ζωής έγκειται ακριβώς σε αυτή την ελευθερία που
δίνει η αυτονόμηση (αυτοπεριορισμός). Αποφασίζει ο ίδιος για την ζωή του. Έχει συμφιλιωθεί με το παρελθόν. Ο
ενήλικας είναι έτοιμος να κάνει την δική του οικογένεια και είναι ικανός να
μεγαλώσει παιδιά. Η απουσία τελετών ενηλικίωσης στην περίπτωση της σύγχρονης
Ελλάδας κάνει το πέρασμα στην ενηλικίωση
μία ακόμη πιο δύσκολη περίπτωση. (Έτσι κι αλλιώς δεν είναι μια απλή υπόθεση και γιαυτό άλλωστε σε άλλες
κουλτούρες υπάρχουν τέτοιες τελετές μύησης-περάσματος, προκειμένου να
διευκολυνθεί ο νεαρός-ή, σ’αυτή την διέλευση). Ψυχικά, τον ενήλικο τον
αντιλαμβανόμαστε από την σταθερότητα του, την αποφασιστικότητα, την
υπευθυνότητά του και την ελευθερία του.
Τρίτη ηλικία
Από την απόλυτη εξάρτηση της βρεφικής ηλικίας, περάσαμε στην
συμμόρφωση της παιδικής ηλικίας, μετά στην αντίδραση και μετά στην αυτονόμηση
του ενήλικα οργανισμού. Η Τρίτη ηλικία χαρακτηρίζεται από την συσσώρευση
εμπειρίας. Αυτή διαμορφώνει τον άνθρωπο και στην καλύτερη περίπτωση τον καθιστά
σοφό. Ο σοφός δεν είναι διανοούμενος. Δεν έχει να κάνει με τις ακαδημαϊκές ή
εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, αλλά με την άμεση εμπειρία και τον αναστοχασμό που
έχει τη δυνατότητα κάθε άνθρωπος να κάνει. Ο απολογισμός της ζωής, η ανεύρεση
των λαθών, των παθημάτων αλλά και των καλών στιγμών μπορεί να οδηγήσει σε μία
πλούσια ψυχική ζωή ευτυχίας.
Παρεξηγημένη η τρίτη ηλικία, ίσως εξαιτίας του ότι λίγοι μπορούν τελικά να φτάσουν χωρίς καθηλώσεις και να την χαρούν, δίνει δυνατότητες που δεν υπάρχουν πριν. Μια τέτοια είναι η καλύτερη κρίση που έχει ένας ηλικιωμένος. Βρέθηκε πρόσφατα, ότι ο μεγαλύτερος χρόνος απόκρισης που χρειάζεται ένας ηλικιωμένος όταν τον ρωτάς κάτι δεν είναι επειδή τα έχει χάσει, αλλά επειδή ο εγκέφαλός του λειτουργεί περισσότερο περίπλοκα από των νεοτέρων, έχοντας περισσότερες συνδέσεις σε διαφορετικά σημεία. Το ίδιο συμβαίνει και με την πρεσβυωπία. Βλέπει τα πράγματα από μεγαλύτερη απόσταση, εντάσσοντας τα σε ένα όλο...Ο Κομφούκιος έλεγε ότι ο άνθρωπος στα 70 είναι
ικανός να κάνει πια ό,τι θέλει χωρίς να διαταρράσσεται η τάξη του ουρανού. Για
να φτάσει όμως κανείς σε αυτό το επίπεδο, θα πρέπει να έχει καταφέρει να
περάσει με επιτυχία τα προηγούμενα στάδια
και να έχει ξεπεράσει την όποια καθήλωση. Το σώμα που γερνά μειώνει την
κινητικότητα αλλά αυξάνει την ψυχική κινητικότητα, καθώς ο ηλικιωμένος έχει πια
χρόνο να αναλογιστεί, να παρατηρήσει, να θυμηθεί, να παίξει με τα παιδιά ή να
κάνει χόμπυ του.
Ο εγκέφαλός μας συνεχώς εξελίσσεται. Νέες δυνατότητες εμφανίζονται
και άλλες χάνονται κατά την διάρκεια των χρόνων. Καμία ηλικία δεν είναι
παράδεισος, καμία δεν είναι κόλαση. Πάντα κάτι κερδίζουμε και κάτι χάνουμε ή μας λείπει ακόμη. Παραπάνω περιγράψαμε τέσσερις βασικές
κατηγορίες. Ωστόσο, η ζωή έχει μία ροή και μία τέτοια κατηγοριοποίηση υπόκειται
σε ψυχοκοινωνικές παραμέτρους. Έτσι υπάρχουν κι άλλες στιγμές εξέλιξης που δεν
συμπεριλαμβάνονται σε αυτό το άρθρο, στο οποίο περιοριζόμαστε στις πιο βασικές…
Λίγοι ωστόσο καταφέρνουν να ζήσουν μία πλήρη ζωή. Πλήρη με
την έννοια να καταφέρουν να περάσουν όλα αυτά τα στάδια και να ζήσουν κάθε
δυνατότητα που δίνει η ύπαρξή μας. Πολλοί καθηλώνονται σε ένα στάδιο και μένουν
εκεί. Η καθήλωση ποτέ δεν συνδέεται με την ευτυχία. Είναι σα να φορά κανείς
στενά παπούτσια ενώ τα πόδια του μεγαλώνουν. Ο χρόνος περνά, η φθορά
εμφανίζεται και γίνεται ορατή από όλους και από τον ίδιο τον άνθρωπο, που όμως
μπορεί ακόμη να λειτουργεί ως παιδί ή έφηβος.
Κάποιες φορές αυτές οι καθηλώσεις σχετίζονται με μία αδυναμία να ζήσει κάποιος αυτά που του προσφέρει η κάθε ηλικιακή ομάδα εξαιτίας δυσκολιών και προβλημάτων. Έτσι, έχουμε βρέφη που δεν έχουν λάβει την φροντίδα που θα έπρεπε, παιδιά που δεν έχουν παίξει, εφήβους που δεν αμφισβήτησαν.... Αυτές οι ελλείψεις που όσο πιο πρώιμα συμβαίνουν τόσο πιο τραυματικές είναι, λειτουργούν συχνά ως εμπόδιο στην ψυχική ανάπτυξη και προκαλλούν πολλά προβλήματα στη ζωή και στις σχέσεις των ανθρώπων που τα έχουν υποστεί. Σε αυτή την περίπτωση μιλούμε για ναρκισσιστικά ελλείματα, ενώ οι άλλες περιπτώσεις ψυχικών καθηλώσεων σχετίζονται κυρίως με νευρώσεις (δηλαδή άλυτες ενδοψυχικές συγκρούσεις). Η θεραπεία είναι απαραίτητη και στις δύο περιπτώσεις προκειμένου να γευτεί κανείς ολόκληρο το δώρο της ζωής και να ταξιδέψει ψυχικά σε όλα τα στάδια κατακτώντας την αρμονία.
Στην περίπτωση της ψυχικής υγείας παίρνουμε κάποια θετικά από κάθε ηλικία και προχωράμε αφήνοντας τα επιζήμια. Έτσι, από την βρεφική ηλικία διατηρούμε την μη λεκτική επικοινωνία, την χαρά της επαφής δέρμα με δέρμα, την αναγνώριση των εκφράσεων του προσώπου του άλλου. Από την παιδική διατηρούμε τη χαρά, το παιχνίδι (αλλά όχι με την ζωή), τον ενθουσιασμό, τη φιλομάθεια, την περιέργεια. Από την εφηβική τον έρωτα, τις κοινωνικές επαφές με άτομα εκτός οικογένειας, την ψυχική ζωτικότητα και το πάθος για περιπέτεια. Από την ενήλικη κρατούμε κυρίως το τιμόνι που οδηγεί την ζωή και την επιθυμία, που ξέρουμε επιτέλους ποια είναι. Με αυτά τα δώρα, ελπίζουμε την άφιξη στην τρίτη ηλικία και την κατάκτηση της σοφίας (που ενέχει την αρμονία με το σύμπαν και την γαλήνη-ανάχωμα στον φόβο του θανάτου).
