Σήμερα κλείνουμε 150 χρόνια από τη γέννηση του μεγαλύτερου, ίσως, Έλληνα ποιητή, του Κ. Καβάφη,
και η επαίτιος αυτή μπορεί να αποτελέσει μία καλή αφορμή για να
ξαναθυμηθούμε το γνωστότερο ποίημά του μέσα από μία ψυχολογική ματιά.
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
 |
| David Hockney 1966, Το πορτραίτο του Καβάφη |
σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.
Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.
(Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)
"Η ευτυχία δεν είναι ο προορισμός" επισημαίνει και ο ψυχολόγος Haim Ginott όντας στο ίδιο μήκος κύματος με τον Καβάφη...
Τόσο στην ποίηση, όσο και στην ψυχοθεραπεία το σημαντικό είναι το ταξίδι, η διαδικασία.
Πολλοί ρωτούν κατά τις πρώτες συνεδρίες, πώς θα έρθει η αλλαγή που επιζητούν ή αν πρέπει να κάνουν κάτι, ως δουλειά στο σπίτι, πέρα από τον χρόνο των συνεδριών. Μόνο αργότερα καταλαβαίνουν τον ανεπαίσθητο αλλά σταθερό τρόπο με τον οποίο έρχεται η αλλαγή και μεταμορφώνει τη ζωή τους.
Το ποίημα γράφεται στην πρώτη του μορφή το 1894. Ο ποιητής το ξαναδουλεύει κατά το 1910 και ένα χρόνο αργότερα το εκδίδει. Και όπως κάθε έργο σχετίζεται με την στιγμή που γράφεται και την ιστορία του δημιουργού, έτσι και η "Ιθάκη" προκύπτει από την προσωπική περιπέτεια του ποιητή. Ο Καβάφης έχει ήδη διανύσει μία περίοδο μεταναστεύσεων, όταν καταπιάνεται με το ποίημα. Αλεξάνδρεια (η γενέτειρα), Λίβερπουλ (όπου η οικογένεια μετακομίζει για δουλειές του πατέρα του) και Κωνσταντινούπολη (μετά την κατάρρευση της επιχείρησης στην Αγγλία).
Η ίδια ζωή ως ταξίδι, μία υπέροχη περιπέτεια με κινδύνους, εχθρούς αλλά και φίλους και συμμάχους.
Με φουρτούνες αλλά και μπουνάτσες...
Η Ιθάκη όμως είναι και η επιστροφή στο σπίτι. Αλλά ποιο σπίτι;
Σύμφωνα με τον Bachelard, το σπίτι σημαίνει το εσωτερικό είναι. Μάλιστα βλέπει αναλογίες στα μέρη του σπιτιού με τον ψυχισμό. Έτσι, το κελάρι για παράδειγμα είναι η αναλογία του ασυνειδήτου.
Θα μπορούσαμε ωστόσο να δούμε και μία επιστροφή στις ρίζες. Στις ρίζες που φτιάχνουν την ιστορία μας και μας καθορίζουν. Ρίζες που μπορεί να απλώνονται σε εύφορο χώμα και καλές συνθήκες ή σε πετρώδες και αφιλόξενο έδαφος. Όποιες κι αν είναι οι ρίζες ωστόσο, χρειάζονται την προσοχή μας. Κάθε επεξεργασία του παρελθόντος μέσα από τη θεραπευτική διαδικασία μοιάζει σα να σκαλίζουμε το χώμα προς όφελος του οργανισμού. Τραύματα και μύθοι του παρελθόντος χρειάζονται την επεξεργασία που προσφέρει η θεραπεία για να μπορέσει να υπάρξει η συμφιλίωση και απελευθέρωση. Η ταυτότητα τότε αποκτά νόημα, ενώ το υποκείμενο μπορεί να σπάσει τους φαύλους κύκλους της επανάληψης τραυμάτων στη γενεολογική αλυσίδα.
Ο Καβάφης γεννιέται και πεθαίνει την ίδια μέρα, σαν σήμερα, 29 Απριλίου. Μία σύμπτωση που δεν μπορεί να μείνει απαρατήρητη, όταν αναλογιζόμαστε το θέμα της επιστροφής. Η ζωή ένα πολύτιμο ταξίδι, ένα θαύμα που καλούμαστε να ζήσουμε πριν επιστρέψουμε στην ανυπαρξία. Η ζωή ως θαύμα που καλούμαστε να τιμήσουμε.
Παρόλο που το ταξίδι ως διαδικασία είναι αυτό που οδηγεί στην εξατομίκευση, ο στόχος είναι απαραίτητος. Τόσο απαραίτητος, που γίνεται και ο τίτλος του ποιήματος.
Ιθάκη...Χωρίς τον στόχο, δεν μπορεί να υπάρξει ελπίδα. Και χωρίς ελπίδα δεν μπορεί να υπάρξει κίνητρο για να ξεκινήσει κανείς το ταξίδι και να το συνεχίσει ως το τέλος όπου τον περιμένει η αποκάλυψη. Η ελπίδα δεν μπορεί να νοηθεί παρά μόνο ως πίστη, ως πίστη για αίσιο μέλλον.
Η σοφία που προσφέρει το ταξίδι είναι ο στόχος μιας ταυτότητας που διαρκώς εξελίσσεται. Οι νευροεπιστήμονες βλέπουν πια τα κέντρα της σοφίας στον εγκέφαλο. Έτσι, η αργοπορία απάντησης των ηλικιωμένων, εφόσον δεν πάσχουν από κάποια νευροεκφυλιστική νόσο, δεν σχετίζεται πια με την παρακμή των γνωστικών λειτουργιών, όπως πιστεύαμε ως σήμερα, αλλά με την εξέλιξή τους. Σύφωνα με τις νέες έρευνες, ο άνθρωπος καθώς μεγαλώνει και συσσωρεύει εμπειρίες αποθηκεύει όσα μαθαίνει στον εγκέφαλο. Έτσι, μπορεί να αργεί περισσότερο από έναν νεότερό του στο να δώσει μία απάντηση σε ένα εξωτερικό ερέθισμα-πρόβλημα, αλλά η απάντησή του είναι σωστότερη από του νέου. Κι αυτό γιατί η απόφαση προκύπτει από έναν συνδυασμό διαφορετικών πληροφοριών που προέρχονται από διαφορετικά τμήματα του εγκεφάλου.
Το ποίημα αναφέρεται στην ψυχική κατάσταση που πρέπει νά'ναι ο ταξιδιώτης για να τα καταφέρει.
Το μυστικό είναι να διατηρήσει ψηλά το ηθικό του και να μην πέσει στην απογοήτευση και την απελπισία "αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.".
Από την άλλη, για να μπορεί κανείς να συγκινηθεί (o βασικός μοχλός ψυχικής αλλαγής), πρέπει να είναι παρών. Πράγματι, πολλά από τα δεινά της καθημερινής ζωής σχετίζονται με τα ταξίδια του νου, που μας απομακρύνουν από το εδώ και τώρα. Αυτό το εδώ και τώρα που μπορεί να απαιτεί μία άμεση αντιμετώπιση των κακώς κειμένων (Λαιστρυγόνες και Κύκλοπες, τον άγριο Ποσειδώνα) ή μπορεί να διαθέτει σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους, και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής που ο ταξιδιώτης δεν πρέπει να χάσει, καθώς αποτελούν τις χαρές της ζωής.
Στους ίδιους όμως στίχους (κι αυτή η συμπύκνωση των νοημάτων στην τέχνη είναι το μεγαλείο της) βλέπουμε και την σημασία που έχει το σώμα και οι αισθήσεις. Δεν μπορεί να είμαστε παρόντες μόνο με το μυαλό. Το σώμα είναι αναπόσπαστο τμήμα, η συνέχεια του εγκεφάλου. Η αρμονία του σώματος, της σκέψης και του συναισθήματος είναι ένα από τα δώρα της ψυχοθεραπείας. Δεν είναι λίγες οι φορές που συναντούμε μία ανισορροπία και έναν κατακερματισμό των τριών διαστάσεων του είναι μας, μία ανισορροπία που η ίδια στη φύση της αποτελεί το κύριο συστατικό της νεύρωσης.
Το ποίημα προτρέπει στην αλλαγή. Χρειάζεται να διατηρήσουμε την ικανότητα της έκπληξης "θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους". Η περιέργεια του ταξιδιώτη είναι το αντίδοτο του φόβου μπροστά στο καινούριο. Και η περιέργεια είναι το απαραίτητο συστατικό κάθε καινοτομίας. Πόσες φορές ερχόμαστε σε επαφή με τις αντιστάσεις προς την αλλαγή. Τόσο στην καθημερινότητα, όσο και στα γραφεία μας. Αντιστάσεις που σχετίζονται με τον φόβο της αλλαγής, του καινούριου. Εύλογες ως ένα βαθμό, αλλά μάταιες αν σκοπός τους είναι να διατηρηθεί η αταραξία σε καταστάσεις βαλτωμένες.
Το ταξίδι της ζωής, μέσα από την Ιθάκη χρειάζεται υπομονή...
"Το φτάσιμο είναι ο προορισμός σου, αλλά μη βιάζεις το ταξείδι καθόλου". Καταλαβαίνουμε εδώ πόσο αλλοτριωτική μπορεί να είναι η λογική των projects με τα περιορισμένα και πιεστικά χρονοδιαγράμματα που προτείνονται από τους σύγχρονους οργανισμούς και που τελικά η ποσότητα λειτουργεί εις βάρος της ποιότητας. Μία λογική βιασύνης που βλέπουμε να γίνεται συχνά δεύτερη φύση σε όσους εργάζονται σε τέτοιους οργανισμούς και που μεταφέρεται σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας τους. Το άγχος που επιφέρει μία τέτοια λογική φέρει τα αντίθετα από τα προσδοκόμενα αποτελέσματα, αλλά θα περάσει καιρός για να το καταλάβουν οι πολυεθνικές που ως τότε θα απομυζούν το ανθρώπινό τους δυναμικό αντί να αξιοποιούν την όποια δημιουργικότητά του.
Τέλος, ένα άλλο πρόταγμα του ποιήματος είναι η ίδια η γνώση "σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους". Η γνώση που ποτέ δεν παύει να δίνει τα δώρα της. Γνώση από ταξίδια, διαβάσματα, τις επαφές με ανθρώπους και τις σχέσεις μας, τα πάθη, τις ματαιώσεις, τα πένθη και τις χαρές. Όλα χρειάζονται για να επιτευχθεί η πληρότητα της ύπαρξης.
Γνώση δεν σημαίνει απομνημόνευση εγκυκλοπαιδικών πληροφοριών. Μία τέτοιου είδους γνώση δεν μπορεί παρά να σχετίζεται και με μία φαλλική επιθυμία απόκτησης δύναμης και εξουσίας, πρόκειται για άλλη μία παραπλάνηση.
Αντίθετα, μόνο η γνώση του εαυτού, αυτή που προτείνει κι ο ποιητής, μπορεί να γεμίσει την ψυχή με αυτά που επιθυμεί: ειρήνη, ασφάλεια και αγάπη.
Κλείνουμε με δύο ερμηνείες της "Ιθάκης" μία από την αξέχαστη Έλλη Λαμπέτη και μία στην αγγλική γλώσσα από τον Sean Connery και μουσική του Βαγγέλη Παπαθανασίου.
