Σιγά σιγά τελειώνει ένας κύκλος εργασιών και καταμεσής του καλοκαιριού σκεφτόμουν πόσο διαφορετικά αντιλαμβάνεται ο καθένας τις διακοπές. Τόσο τις διακοπές ως χρόνο παύσης των εργασιών, είτε το χρόνο παύσης από την κανονικότητα της θεραπείας.
Αυτός ο χρόνος παύσης δεν ορίζεται με μία πρωτογενή λέξη, ούτε στα Ελληνικά ούτε σε όσες γλώσσες προσπάθησα να έχω πρόσβαση, αλλά πάντα από μεταφορές: «διακοπές». Καθώς δεν υπάρχει μία πρωτογενής/κυριολεκτική λέξη για το φαινόμενο των διακοπών, αυτό καταδεικνύει ότι οι διακοπές δεν υπήρχαν ανέκαθεν, τουλάχιστον όχι με τη σημερινή μορφή τους.
Παλαιότερα, που οι άνθρωποι εργάζονταν με τη γη και την κτηνοτροφία στην πλειονότητά τους, ο χρόνος ανάπαυλας ρυθμιζόταν κυρίως από την εποχή, ενώ οι ρυθμοί της καθημερινότητας ήταν διαφορετικοί. Έτσι, οι Κινέζοι ονομάζουν αυτό που εμείς αποκαλούμε «διακοπές», ως jià 假 που σημαίνει ψεύτικο, προσομοιωμένο, τεχνητό.
Σήμερα όλο και περισσότεροι έχουν καταργήσει τη μεσημεριανή σιέστα. Κι όσο μεγαλώνει η πόλη τόσο περισσότερο γίνεται δυσεύρετη. Η εντατικοποίηση της εργασίας σταδιακά εξαφάνισε τις στιγμές της καθημερινής ανάπαυλας και τότε εμφανίζονται οι διακοπές ως ανθρώπινη ανάγκη που κατακτιέται μέσα από αγώνες διεκδίκησης.
Οι αντιδράσεις απέναντι στις διακοπές ποικίλουν ανάλογα με την οικονομική αλλά και ψυχική πραγματικότητα του καθένα.
Στη δική μας περίπτωση η έννοια της διακοπής σημαίνει μάλλον την διακοπή από μία κανονικότητα στην οποία θα επιστρέψουμε και θα είναι μάλλον απαράλλαχτη. Θυμίζει τη διακοπή για διαφημίσεις όπου έπειτα επιστρέφουμε στο σημείο που είχε πάψει η ταινία για να συνεχίσει την εξέλιξή της. Η έννοια αυτή καταδεικνύει την συντήρηση της κανονικότητας και δεν υπονοεί κάποια αλλαγή της, μετά το πέρας του διαστήματος της παύσης των εργασιών. Ωστόσο, το ίδιο το διάστημα παύσης, επιφορτίζεται με τη σημασία της δοκιμής νέων δυνατοτήτων-αφού θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι διακοπές σημαίνουν και διακοπή από συνήθειες, ρυθμούς, παρέες, οικεία και γνωστά περιβάλλοντα. Ένας χρόνος πειραματισμού και πραγματοποίησης νέων δραστηριοτήτων.
Οι εγγλέζοι χρησιμοποιούν τις δύο λέξεις «holidays» και «vacation» για να ορίσουν το ίδιο φαινόμενο (των διακοπών). Αφενός χρησιμοποιούν τη λέξη Holidays προερχόμενη από τα παλαιά αγγλικά hāligdæg που σημαίνει ιερή μέρα και προφανώς αρχικά σήμαινε τις θρησκευτικές μέρες, για να επεκταθεί τελικά ο όρος και γενικότερα για να ορίσει τις διακοπές γενικότερα.
Η απόδοση ιερότητας στις διακοπές (holidays) προσφέρει νέες διαστάσεις μετάφρασης. Αφενός, πρόκειται για μία τάση εξιδανίκευσης αυτού του χρόνου, όπου όλες οι επιθυμίες και οι ενορμήσεις μπορούν να βρουν την έκφρασή τους (βλ. τις εκτροπές των νεαρών Εγγλέζων στα ελληνικά νησιά). Από την άλλη, αυτή η έννοια της ιερότητας ίσως συνδέεται και με ένα αναμενόμενο θαύμα που προβάλλεται ως επιθυμία στις διακοπές. Το θαύμα αυτό είναι πιθανό να συμβεί καθώς ο άδειος από δραστηριότητες ρουτίνας χρόνος και η δυνατότητα να κάνει κάποιος αυτό που πραγματικά αγαπά χωρίς καταναγκασμούς, μπορεί να προσφέρει την ευκαιρία ενόρασης και αναστοχασμού και άρα επαναδιαπραγμάτευσης της ζωής κατά την επιστροφή στην περίοδο της κανονικότητας.
Αυτή η εξιδανικευτική αναπαράσταση των διακοπών αποτελεί μία βασική αιτία απογοήτευσης. Το φαινόμενο αυτό εντείνεται κυρίως στις διακοπές των Χριστουγέννων, όπου εισέρχονται κι άλλες ιδέες με τάσεις εξιδανίκευσης, όπως αυτές της αρμονικής οικογενειακής ζωής και της αγάπης. Αυτό συμβαίνει γιατί πάντα το ιδανικό ξεπερνά τη δυνατότητα επίτευξής του. Πάντα κάτι λείπει στην πραγματικότητα από την ιδανική-πλαστή-εικόνα της διαφήμισης παγωτών με τα χαμογελαστά πρόσωπα των όμορφων νέων που βρίσκονται σε εξωτικά μέρη και οι σχέσεις τους φαίνονται να είναι τέλειες.
Αυτή η έλλειψη, προκαλεί συχνά καταθλιπτικά συναισθήματα και αυτό συνδέεται εν μέρει και με την έννοια της λέξης «vacation» που προέρχεται από τη λατινική ρίζα «vacuus =άδειος» και συγγενεύει με τις λέξεις κι άλλων χωρών (vacances, γαλ. , vacanze, ιταλ.). Άδειο διάστημα από ασχολίες αλλά και κενό στο οποίο κατοικεί η απουσία και η έλλειψη.
Φαντάζομαι ότι το ταξίδι θα μπορούσε να συνεχίσει και με τις μεταφορές από άλλους λαούς αλλά αυτό θα απαιτούσε μεγαλύτερη έρευνα.
Οι διαφορές αυτές που συναντούμε μέσα από την πολιτισμική τους αναφορά αντανακλώνται στον ψυχισμό των ανθρώπων που προβάλλουν στις διακοπές πολύ διαφορετικές επιθυμίες, αλλά και φόβους και λύπη.
Η καθημερινότητα, σήμερα, όπως είπαμε, δεν αφήνει πολύ περιθώριο στην ησυχία. Οι συνεχείς ενασχολήσεις και υποχρεώσεις, με τη δουλειά , την οικογένεια, οι μετακινήσεις στην πόλη δημιουργούν έναν θόρυβο, μία εν-όχληση που προκαλλεί κούραση αλλά και γεμίζει τον ψυχικό χώρο μην αφήνοντας θέση στην ενασχόληση με τις βαθύτερες επιθυμίες, τη σκέψη, την αγωνία. Συνήθως στις διακοπές βλέπουμε περισσότερα και πιο έντονα όνειρα καθώς αυξάνεται η επικοινωνία με τον εαυτό, που στις κανονικές-πλην διακοπών-μέρες παρεμποδίζεται από υπερβολικές δραστηριότητες και άγχη.
Η ψυχοθεραπεία μοιάζει με διακοπές κατά κάποιον τρόπο ως προς αυτό το σημείο. Η εβδομαδιαία διαδικασία δίνει στον άνθρωπο την ευκαιρία να εντάξει στο πρόγραμμα του την ενδοσκόπηση. Τα πενήντα λεπτά της ατομικής συνεδρίας, ή η μιάμιση ώρα της ομαδικής, αφιερώνονται συνειδητά στην διερεύνηση και ανάλυση των ψυχικών αναγκών και επιθυμιών.
Οι διακοπές στη θεραπεία δεν είναι κάτι το απρόσμενο για τους θεραπευόμενους. Οι άνθρωποι γνωρίζουν εξαρχής πότε θα διακόψουν και για πόσο διάστημα. Παρόλα αυτά, ανάλογα με το πόσο έχει προχωρήσει η θεραπεία τους αισθάνονται πολύ διαφορετικά συναισθήματα απέναντι σε αυτή τη διακοπή.
Τόσο για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο αρχικό στάδιο της θεραπείας, όσο και για όσους δεν βρίσκονται σε θεραπεία και αντιμετωπίζουν ψυχικές δυσκολίες, οι διακοπές δεν γίνονται αντιληπτές ως ωφέλιμες. Στην περίπτωση αυτή η έννοια του κενού (vacances) είναι περισσότερο πιστή για να αποδώσει το καταθλιπτικό συναίσθημα που προκύπτει από την έλλειψη της καθημερινής ασχολίας που κρατά τον άνθρωπο σε συνεχή εγρήγορση.
Όταν πλησιάζει το τέλος της ψυχοθεραπείας, αυτό το άγχος και η λύπη για τις διακοπές υποχωρεί. Τότε αυτό το κενό διάστημα δίνει την ευκαιρία για αναστοχασμό, ο οποίος παρόλο που δεν γίνεται αυτοσκοπός, προκύπτει από την παύση των ρυθμών και τη διακοπή από την κανονικότητα. Ιδέες για βελτίωση της ζωής είναι δυνατό να έρθουν, νέοι στόχοι τίθενται και νέες αποφάσεις αλλαγών συχνά παίρνονται προς όφελος της ζωής.
Ο Νεύτωνας όταν ανακάλυψε τη βαρύτητα ήταν ξαπλωμένος κάτω από ένα δέντρο. Το σίγουρο είναι ότι οι καλύτερες ιδέες έρχονται σε στιγμές ανάπαυλας και απομάκρυνσης από τη ρουτίνα γιατί τότε έχουμε τη δυνατότητα παρατήρησης της φύσης (εξωτερικής και εσωτερικής), διαλόγου και επαφής με άλλους ανθρώπους, απόκτησης νέων εμπειριών (που εξασκούν ή αναπτύσσουν νέες δεξιότητες).
Το χάος χρειάζεται το ίδιο με την τάξη. Η συνεχής εναλλαγή τους είναι μία φυσική πραγματικότητα που δεν πρέπει να τη φοβόμαστε, ενώ το ένα τροφοδοτεί το άλλο.
Όταν ο ψυχισμός είναι ελεύθερος από ενδοψυχικές συγκρούσεις, τότε οι διακοπές γίνονται αντιληπτές ως βάλσαμο. Στην αντίθετη όμως περίπτωση, το χάσιμο της κανονικότητας που δίνουν οι διακοπές γίνεται ο χρόνος ανάδυσης όλων των δαιμονίων που ταλανίζουν την φύση του υποκειμένου. Εφιάλτες, κρίσεις πανικού, αγωνία, άγχη, φόβοι, λύπη, ψυχωτικά επεισόδια, πολύ συχνά εκδηλώνονται σε αυτό το διάστημα, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που ο ύπνος γίνεται πηγή δυσκολιών.
Έτσι, οι διακοπές είναι ένα διάστημα που μπορεί να αξιοποιηθεί ως διαγνωστικό ψυχικής υγείας. Ένα διάστημα που θα φανεί τι είναι αυτό που κυριαρχεί στον ψυχισμό, σύμφωνα με τη φροϋδική θεωρία, δηλαδή, οι καταστροφικές ενορμήσεις του θανάτου ή οι δημιουργικές ενορμήσεις της ζωής.
Καλές διακοπές!
